Hazirede Hazine İnsanlar / Ömer Yusuf Salman
TASVİR OKUMALARI: ZAFERNÂME
Kanuni Sultan Süleyman, Sokollu Mehmed Paşa ve Sigetvar Seferi
Doç. Dr. Aslıhan Erkmen
Osmanlı İmparatorluğu’nun onuncu padişahı olan ve kırk altı yıl hüküm süren I. Süleyman (sal. 1520-1566), kanunların koruyucusu olması sebebiyle “Kanunî”, saltanatının görkeminden dolayı “muhteşem” sanlarıyla tanınır. 1494’te Trabzon’da dünyaya gelir. Çok iyi bir eğitimle padişahlık için hazırlanır. Babası Yavuz Sultan Selim’in (sal. 1512-1520) vefatı üzerine 30 Eylül 1520’de tahta çıkar. Gazâ siyasetini canlandırması, fetih stratejileri, Doğu ve Batı’ya yaptığı seferlerin yanı sıra adaleti, cömertliği, sanat hâmîliği, şairliği ile de anılır. Hayatı çoğunlukla seferde, savaşta, avda geçen Kanuni Sultan Süleyman son nefesini de şanına yakışır bir şekilde, Sigetvar Kalesi’nin kuşatılmasından sonra ama fethinden önce, yine bir Eylül’de savaş alanında verir (Miladî 6-7 Eylül 1566). Sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın (ölm. 1579) stratejik zekâsıyla kazanılan zafer, padişahın son seferi olması sebebiyle Osmanlı yazılı ve görsel kültüründe sık işlenen bir konudur. Bu sayıda, Dublin Chester Beatty Kütüphanesi’nde (DCBL) bulunan Zafernâme (Tarih-i Sultan Süleyman) adlı eserin bir tasvirini etraflıca inceleyeceğiz.
Sigetvar Seferi, Osmanlı tarihinde başlı başına bir zafer öyküsüdür. Bu olayı anlatan ve “fetihnâme” olarak nitelendirilen dönem kaynakları arasında Merâhî’nin Fethnâme-i Sefer-i Sigetvar, Feridun Ahmet Bey’in Nüzhetü’l-esrâru’l-ahbâr der-seferi Sigetvar, Âgehî Mansûr Çelebi’nin Fethnâme-i Kal‘a-i Sigetvar (Tarih-i Gazat-ı Sigetvar), Gelibolulu Mustafa Âli’nin Heft Meclis ve müellifi bilinmeyen Heft Dâsitân adlı eserler sayılabilir. Bunlar arasında sefere bizzat katılan ve sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın sır kâtipliğini yapan Feridun Ahmet Bey’in (ölm. 1583) kaleme aldığı Nüzhetü’l-esrâru’l-ahbâr der-seferi Sigetvar (TSMK H. 1339) resimli ilk örnek olması bakımından dikkati çeker. Yazar, Sultan Süleyman’ın sefere çıkışıyla başladığı Nüzhetü’l-esrâr’da seferin tarihini ve sultanın sefer sırasındaki ölümünü kendi gözlemleriyle aktarır; ayrıca II. Selim’in (sal. 1566-1574) tahta çıkışı ve saltanatının ilk yılı olaylarını da eserine ekler. Sokollu Mehmed Paşa için hazırlanan ve 1 Ocak 1569’da Çorlu’da tamamlanan yazmada yirmi tasvir yer alır. Araştırmacılar, Nüzhetü’l-esrâr’ın, klasik dönem Osmanlı resim üslubunun yaratıcısı Nakkaş Osman’ın resimlediği ilk eser olduğu hususunda birleşir.
Saray şehnâmecisi Seyyid Lokmân’la birlikte tarihî konularda çok sayıda musavver el yazması hazırlayan üstad Osman’ın resim programını oluşturduğu ve Sigetvar Seferi’nin konu edildiği ikinci musavver eser ise Lokmân’ın kaleminden çıkan Zafernâme (Tarih-i Sultan Süleyman)’dir (DCBL T. 413). Farsça ve manzum eser 1579’da tamamlanır ve 25 tasvir içerir. Şehnâmeci Ârif’in Süleymannâme’yi (TSMK H. 1517) bıraktığı yerden başlayan, Kanuni Sultan Süleyman’ın hayatının son yedi yılını, bu dönemin önemli deniz ve kara zaferlerini ve elbette padişahın son seferi olan Sigetvar Kalesi kuşatmasını anlatan Zafernâme’deki çoğu tam sayfa tasarlanan tasvirlerin yaklaşık yarısı seferin belli başlı olaylarını görselleştirir.
Kaynaklara göre Kanuni Sultan Süleyman ileri bir yaştayken, sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın da teşvikiyle sefer kararı verir. Macar sınır kaleleri arasında stratejik bir önemi olan Sigetvar’a ve ardından Viyana’ya karşı yürütülmesi planlanan sefer öncesi padişah, Eyüp Sultan Türbesi’ne gidip dua eder ve 1 Mayıs 1566’da sefer başlar. Osmanlılar’da sefere giderken bütün ordunun tertemiz üniformaları, pırıl pırıl silahlarıyla mükemmel bir düzen içinde ve büyük geçit resmiyle başkentten ayrılması âdettir. Padişah da bu geçide at üstünde katılır.
Sigetvar Seferi için yola çıkan ordu elli günde Belgrad’a, 5 Ağustos’ta ise Sigetvar önlerine ulaşır. Birbirine köprülerle bağlanan, kale, eski kent ve yeni kentten oluşan üç parça halindeki şehrin etrafı su dolu hendeklerle çevrilidir. Osmanlı kuşatması yaklaşık bir ay sürer; bu süre içinde kaleler birer birer düşer ve Sigetvar savunması kazılan bir tünele yerleştirilen humbaranın ateşlenmesi sonucu 5 Eylül’de çöker. Kaleye yapılan hücumdan kısa süre önce Kanuni Sultan Süleyman vefat eder. Sokollu Mehmed Paşa ve Feridun Ahmet Bey bu bilgiyi büyük bir maharetle askerden gizlerler. Kaynaklar padişahın iç organlarının çıkarılıp, naaşının kokulu otlarla tahnit edildikten sonra tabut içinde tahtın altına geçici olarak defnedildiğini, otağına girip çıkan sadrazamın sanki padişahla konuşup kendisinden talimat almış gibi kuşatmayı yönettiğini yazar. Tahta II. Selim olarak geçecek şehzâdeye haber verilene kadar, padişahın ölümünü ordudan gizlemek, sadrazamın kararıdır. Selim, babasının vefatı sırasında Kütahya’da sancak beyi olarak bulunduğundan onunla Belgrad’da buluşulması kararlaştırılır. Dönüş yoluna çıkmadan önce, sultanın bedeni gizlice arabaya koyulur ve yol boyunca yine padişah hayattaymış gibi davranılır. II. Selim’in Belgrad’a gelişi üzerine vefat haberi ilân edilir. Kanuni Sultan Süleyman için biri Sigetvar’da, biri Belgrad’da, sonuncusu ise Kasım ayında İstanbul’da olmak üzere üç kere cenaze töreni düzenlenir.
Dünyanın en önemli hükümdarlarından olan Kanuni Sultan Süleyman’ın bir yandan zaferle öte yandan vefatıyla sonuçlanan son seferinin tüm ayrıntıları nerdeyse an be an tarihî kaynaklarda yer alır. Resimli tarihlerin Sultan Süleyman’la ilgili olan nüshalarında konunun belli başlı kısımları görselleştirilir. Zafernâme’de yolda rahatsızlanan padişahı, sadrazam Sokollu Mehmed Paşa’nın desteğiyle at üzerinde ilerlerken, ordusunun başında son kez gösteren betim gerek kompozisyonu gerekse içeriği ile kayda değerdir (Görsel 1).
Tek sayfa olarak tasarlanan tasvirde farklı ocaklar, bölükler ve rütbelerden oldukları başlık tiplerinden anlaşılan çok sayıda askerin betimlendiği bir askerî ilerleyiş gösterilir. Dikey düzlemde birbirinin üstüne sıralanan lavanta rengi tepelerin her birinin arasında yeniçeriler, cebeciler, sipahiler gibi ordunun değişik grupları birkaç üyeleriyle temsil edilmiştir. Tasvirin merkezinde, diğer figürlerden uzakta konumlanan, ihtişamlı kıyafetleri ve aksesuarları, sarığındaki tuğ ile dikkat çeken at üstündeki figür Sultan Süleyman’dır. Kır sakalları, hafif öne eğilmiş bedeniyle ileri bir yaşta olduğu anlaşılan sultanın yanında, onu koltuk altından sağ eliyle tutup destekleyen bir kişi yürümektedir. Mücevherli kılıcı, işlemeli sadağı ile yüksek rütbesi vurgulanan bu kişi sadrazam Sokollu Mehmed Paşa olmalıdır. Boyunun uzunluğu sebebiyle dönem tarihlerinde “Tavîl” veya “Uzun” lakaplarıyla anılan Paşa’nın konumu gerçekçi bir oranda verilmiştir. Sultanın hemen arkasında, Silahdâr, Çuhadâr, Rikâbdâr ağalar onu takip eder. Sefer sırasında sultanın kullandığı kırmızı tente ile üstü kapatılmış araba, tasvirin üst kısmında tepelerin arasında ilerler.
Biçimsel olarak Nakkaş Osman’ın kendine özgü resim dilinin pek çok özelliği bu tasvir üzerinden izlenebilir. Üstad Osman, Osmanlı kitap resminin, çağdaşı diğer ekollerden ayrılabilmesi amacıyla farklı bir görsellik oluşturmuştur. Resimlediği eserlerdeki konu çeşitliliği repertuvarını geliştirmesine etki etmiş olmalıdır. Padişahların tahta çıkışından elçi kabul sahnelerine, avlanmalarından savaş ve zaferlerine varıncaya kadar Osmanlı tarihine ve hükümdar biyografilerine ait pek çok olay için farklı farklı sahneler kurgulaması gereken Nakkaş Osman’ın bazı ölçütler belirlemesi kaçınılmazdır. Bu ölçütlerin başında portre niteliği taşıyan ana figürler ve metinle ilişki kurulabilen gerçekçi kompozisyonlar gelirken, süslemecilikten arınmış mekân ve kıyafet ayrıntıları ile yavruağzı, erguvan, lavanta, cam göbeği gibi sık kullandığı pastel renkler diğer plastik unsurları oluşturur. Öte yandan sanatçı, ana figürün merkeze yerleştirilmesi, kalabalık sahnelerde figürler (özellikle atlılar) için kalıp kullanılması, konuya odaklanabilmek amacıyla bazı pragmatik kararlar alınması gibi saray nakkaşhânesinden aşina olduğu kadim tekniklerden de yararlanır. Örneğin bu tasvirde sultanın ve sadrazamın portre özelliği taşıyan suretleri, Paşa’nın uzun boyunun vurgulanması, zemin renkleri, kalıp kullanılarak yapılmış yan yana sarıklı kişiler onun ölçütlerine uygun görselleştirme tercihleri arasında sayılabilir. Ordudaki çeşitliliği göstermek adına, bölükleri aynı yöne ilerlerken değil de birbirlerine doğru yürürken yerleştirmesi ise pratik bir tercih olarak değerlendirilebilir.
İçerik açısından metinle ilişkisi kolaylıkla kurulan tasvirde, metnin belirtmediği ama görsel imgeye yansıyan bazı mesajlar da vardır, fakat bunları yalnızca bu eser aracılığıyla anlamak mümkün değildir. Bunun için çağdaş kaynaklara başvurmak, son yıllarda yapılan karşılaştırmalı ve eleştirel çalışmalardaki bulguları irdelemek gerekir. Bu veriler bize Sokollu Mehmed Paşa’nın hem vezîriâzam olarak siyasetin hem de bir hâmî olarak sanatın etkili bir aktörü olduğunu gösterir. Nitekim resimli Osmanlı tarihleri projesinin de hâmîsi olan sadrazamın bu eserlerde baskın bir varlığı olduğu görülür. Zafernâme’de hem ancak sadrazamına yaslanarak at üstünde durabilen padişahın hastalığına ve yaşlılığına vurgu yapılır hem de sadrazam padişahla birlikte tasvirin odağına alınarak, izleyiciye eserin esas kahramanı gibi yansıtılır. Nihayetinde Sokollu Mehmet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu’nun en güçlü padişahlarından olan Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatının sonuna adıyla, sanıyla, suretiyle dahil olarak, günümüze ulaşır.
(Görsel): Sultan Süleyman Sigetvar yolunda, Zafernâme (Tarih-i Sultan Süleyman), Seyyid Lokmân, 1579, Dublin, Chester Beatty Library T. 413, y. 46a. (Kaynak: https://viewer.cbl.ie/viewer/image/T_413/85/)
Seçilmiş Kaynakça:
Bağcı, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda ve Zeren Tanındı, Osmanlı Resim Sanatı (İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2019).
Başpınar, Fatih, “Kanuni Sultan Süleyman’ın Son Seferine Dair Bir Mesnevi: Merâhî’nin ‘Fethnâme-i Sefer-i Sigetvar’ Adlı Eseri”, Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 2 (4), ss. 18-74.
Emecen, Feridun, “Süleyman 1”, TDV İA (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010), c. 38, ss. 62-74.
Fetvacı, Emine, Sarayın İmgeleri. Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013).
Minorsky, V., The Chester Beatty Library. A Catalogue of the Turkish Manuscripts and Miniatures (Dublin: 1958), ss. 19-21.
Parladır, Şebnem, “Sigetvar Seferi Tarihi ve Nakkaş Osman”, Sanat Tarihi Dergisi XVI/1, 2007, ss. 67-108.
Zeytinburnu Belediyesi (yay.), Sultan Süleyman’ın Son Seferi. Nüzhet-i esrârü’l-Ahyâr der-Ahbâr-ı Sefer-i Sigetvar, H. Ahmet Arslantürk, Günhan Börekçi (haz.) (İstanbul: 2012)