Kariye Camiinin Restorasyon Serüveni

Kariye Camii’nin Restorasyon Serüveni

Erhan Uludağ

Kariye Camii, Bizans sanatı ile mimarisinin en seçkin örneklerinden biridir. İlk olarak Khora Manastırı adıyla bilinen bu yapının adı, 8. yüzyıldan itibaren kaynaklarda geçmektedir. 1204-1261 yılları arasındaki Latin işgali sırasında harap olan manastır hakkında yeterli bilgi yoktur, 14. yüzyılda Teodoros Metohites tarafından yeniden inşa edilmiştir. 1511 yılında cami olarak kullanılmaya başlanan yapı, 1948 yılında müzeler idaresine bağlanmış ve 2020 yılına kadar müze olarak hizmet vermiştir. 21 Ağustos 2020’de yeniden cami statüsüne kavuşan Kariye Camii, 2013-2024 yılları arasında Taksim Yapı tarafından kapsamlı bir restorasyon sürecinden geçirilmiş ve sonrasında tekrar kullanıma açılmıştır. Taksim Yapı Mimarlık İnşaat Restorasyon Tur. San. ve Tic. Ltd. Şti. olarak, Kariye Camii’nin restorasyonunda alanında uzman mimar, sanat tarihçi ve restoratörlerden oluşan kadromuz ile gururla görev aldık. Bu çalışmada yer alan isimlerden biri olarak eserin restorasyonu öncesinde ve restorasyon esnasında yapılan çalışmaları aktarmak isterim:

ARAŞTIRMA VE BELGELEME ÇALIŞMALARI

Caminin restorasyonu öncesindeki ilk aşamalardan biri araştırma ve belgelemedir. Bu  çalışmalar kapsamında; profesyonel fotoğraf çekimi, uv çekimi (ultraviolet /mor ötesi) ve yan ışık çekimi, dönem analizi, lidar tarama, lazer tarama, malzeme analizleri, 3d Modelleme çalışmaları yapıldı. 

•  Profesyonel Fotoğraf Çekimi: 

Kariye Camii’nin mevcut durumunun detaylı bir şekilde belgelenmesi için yüksek çözünürlüklü fotoğraflar çekildi.

• UV Çekimi (Ultraviolet/Mor Ötesi): Yapının yüzeylerinde bulunan ve çıplak gözle görünmeyen detayların ortaya çıkarılması için UV ışık kullanıldı.

• Yan Işık Çekimi: Yüzeylerdeki detayların ve kabartmaların daha iyi görülebilmesi için yan ışık altında fotoğraf çekimleri yapıldı.

• Dönem Analizi: 

Yapının farklı dönemlerde geçirdiği değişikliklerin tespit edilmesi ve belgelenmesi amacıyla kapsamlı bir analiz yapıldı. Uygulama öncesi ve sonrasında Kariye Camii’nin belgelendirilmesi, tarihsel araştırmaların gerçekleştirilmesi, yapının geçirdiği evrelerin belirlenmesi ve korunmasına yönelik çalışmalar ön planda tutuldu.

• Lidar Tarama ve Lazer Tarama: 

Yapının üç boyutlu dijital modellerinin oluşturulması için lidar ve lazer tarama teknolojileri kullanıldı. 

• Malzeme Analizleri: Kullanılan yapı malzemelerinin türü, dayanıklılığı ve tarihi hakkında bilgi edinmek için kapsamlı analizler yapıldı.
• 3D Modelleme Çalışmaları: 

Yapının detaylı 3D modelleri oluşturularak restorasyon sürecinde rehber olarak kullanıldı.

YAPISAL ANALİZ ÇALIŞMALARI

Yapısal analiz çalışmaları kapsamında; jeofizik çalışmalar (GPR /Jeoradar ve PUNDİT / ultrasonik ses ölçümleri) sismik etüt çalışmaları, yapı sağlığı izleme sistemi kurulumu, aletsel gözlem izleme sistemi kurulması, düşey hareket izleme sistemi kurulması yapıldı.

• Jeofizik Çalışmalar (GPR/Jeoradar ve PUNDİT/Ultrasonik Ses Ölçümleri): 

Yapının zemin ve duvar yapısının detaylı bir şekilde analiz edilmesi için jeofizik yöntemler kullanıldı. Caminin içindeki tüm duvarlarda ve üst örtüde yapılan yüksek hassasiyetli yapı radarı (GPR, 2.3 GHz) ve ultrases (PUNDİT) ölçümleri sonucunda kuzey ve güney akslarında zemin ve üst örtüde ana çatlak hattı tespit edildi. Yapıda tespit edilen çatlaklara ölçüm cihazları yerleştirilmiş ve ana çatlağın hareketli olduğu, zemin ve üst örtüde farklı yönlerde burkularak açıldığı belirlendi.

• Sismik Etüt Çalışmaları: 

Deprem riskine karşı yapının dayanıklılığını değerlendirmek amacıyla sismik etüt çalışmaları yapıldı. Zemin sismik tomografisinin (Jeofizik) farklı profillerden görüntülenmesi ve zemin etüt raporu hazırlandı.  Belirlenen akslarda 20 m. derinliğe kadar sismik etüt sonucunda bahçede inklinometre ve piyozometre  ölçümleri yapabilmek için belirlenen 7 noktaya sondaj kuyuları açıldı. 

• Yapı Sağlığı İzleme Sistemi Kurulumu: 

Yapının sürekli olarak izlenmesi ve olası hasarların erken tespit edilmesi için yapı sağlığı izleme sistemi kuruldu. Yapının mevcut durumunun, yapısal sorunlarının (çatlak, eğilme, oturma vb.)  ve deprem fırtına, kar gibi olaylar sonucunda oluşan titreşim ve hareketlerinin 7 gün 24 saat  gerçek zamanlı olarak takip edilebilmesi için yapının belirlenen noktalarına deprem izleme sensörleri yerleştirildi. Sistemde 2 adet akselerometre cihaz ve 4 adet deplasman sensörü bulunuyor.

• Aletsel Gözlem İzleme Sistemi Kurulması: Yapının hareketlerini ve deformasyonlarını izlemek amacıyla aletsel gözlem izleme sistemi kuruldu.

• Düşey Hareket İzleme Sistemi Kurulması: 

Yapının düşey hareketlerini izlemek ve analiz etmek amacıyla düşey hareket izleme sistemi kuruldu.

RESTORASYON UYGULAMALARI

• Çatı Güçlendirme:

• Koruyucu Geçici Çatının Yapılması: 

Güçlendirme imalatlarının yapılabilmesi için Uzay kafes geçici çatı yapıldı.

• 4-D HİBRİTEX Uygulaması: 

Çatı örtüsünün güçlendirilmesi amacıyla ileri teknoloji malzemeler kullanıldı.

• İç Narteks Dilimli Kubbelerin Konservasyonu ve Restorasyonu: 

Dilim aralarındaki dolgu katmanları alındı.

• Horasan Şap Uygulaması: Geleneksel yapı tekniklerine uygun olarak horasan şap uygulandı.

• Hafif Malzeme ile Kurşun Altı Dolgu Yapılması: Çatı örtüsünün dayanıklılığını artırmak için hafif malzemelerle dolgu yapıldı.

• Kurşun Altı Çamur Sıva Uygulaması: Kurşun kaplamanın altına çamur sıva uygulanarak yapının su geçirmezliği sağlandı.

• Kurşun Kaplama Uygulaması: Çatı örtüsü kurşun kaplama ile yenilendi.

• Çatı Örtüsüne ve Tonozlara-Kubbelere Güçlendirme Amaçlı Paslanmaz Hatıl Uygulaması: Çatı örtüsü ve kubbelerde paslanmaz malzemeler kullanılarak güçlendirme yapıldı.

• Ahşap Kubbe Karkas Restorasyonu: Ahşap kubbe restore edilerek korundu ve yapının orijinal yapısına uygun olarak yenilendi. 
  • Emprenye Edilmiş Parçalarla Değişim: Mevcut meşe kaburgaların kagir duvara oturduğu alanlarda bulunan yastıklar, kubbe etek noktalarından su alması sebebi ile oluşan yaş çürüklük zamanla kuru çürüklüğe dönüşmüş ahşaptaki zararlıların çoğalabilmesi ve yaşayabilmesi için daha elverişli ortam hâline gelmiş. Bu sebeple kaburgaların oturduğu yastıklarda, aynı kesitli yeni meşe yastıklarla değişimleri yapıldı. Mevcut yastıklar yerinde kalıbı alınarak uygun eğrisellikte ve boylarda hazırlanarak emprenye edilmiş kurutulmuş meşe elemanlar ile değişimleri gerçekleştirildi.

• Yan Takviyeler: Kaburgalara yapılan yeni eklerin her iki yanına yan takiyeler yapılarak bu takviyeler, dışarıda korunan ahşap kaplama ve içeride korunan bağdadi kaplamalardaki kot farklılıkları sebebi ile biri önde biri arkada olacak şekilde hem yeni kaburga ekine hem de mevcut kaburgaya sabitlendi.

• Güçlendirme: Kubbe etek kısmında güçlendirme imalatı yapıldı. Çürüyen ve bozulan ahşap dış çember yastıkları itinalı olarak alındı. Kinişli yabancı çıtalı en birleştirme tekniği ile eğrisel dış çember yastıkları birleştirildi.
• Çamur sıva ve kurşun imalatı: Harim ana kubbede çamur sıva ve kurşun imalatı yapıldı. 
• Bağdadi sıva yapılması: Ana kubbe iç yüzeyindeki  sıvanın alımı sonrası hasarlı ve özgün olmayan ahşap bağdadi çıtaların belgelenerek sökülmesi ve Özgün dokuya uygun olarak meşe çıtalarla yenilenmesi ve geleneksel horasan bağlayıcılı bağdadi sıva yapıldı.
• Kurşun, Çamur Sıva, Donatılı Beton ve Dolguların Alınması: Ana kubbenin restorasyonu sonrası, 2.etapta tüm üst örtüde kurşun ve çamur sıva alındı. Mihrabın sağ ve solunda yer alan odaların (diakonikon/protesis) kubbe ve kubbe tonozlarında donatılı beton şap açığa çıkarılmış ve yapıdan uzaklaştırıldı.

• • Temellerde Güçlendirme:

• Enjeksiyon: Bilim kurulu kararı doğrultusunda temelleri birbirine bağlayıp homojen bir sistem yapmak amaçlı temeller karot ile delinip içerisine çelik mil ve yüksek mukavemetli enjeksiyon imalatları yapıldı.

• Rod 60 Gergi Uygulaması: Temellerin güçlendirilmesi amacıyla gergi uygulamaları yapıldı.

• Doğu Cephesi Hattı Boyunca Mini Kazık ve Zemin Çivisi Güçlendirme Uygulaması: Doğu cephesinin stabilitesini artırmak için mini kazık ve zemin çivisi güçlendirme uygulamaları yapıldı.

• Çatlaklara dikiş uygulaması: Dış duvar ampatman kotu altında bulunan çatlaklara dikiş uygulandı.

• Yapı Çevresinde Yapılan Kazı Çalışmaları: 

Müze denetiminde yapılan kazılarla yapının tarihî ve arkeolojik değeri ortaya çıkarıldı. Yapı etrafında arkeoloji denetiminde kazı yapılmış, savaklama sistemi ile suyun uzaklaştırılmasına karar verildi. Güney doğu duvarının temelinin olmaması nedeni ile duvar askıya alınarak özgün temel sistemine uygun olarak temel duvarı örüldü. Yapı çevresinde yapılan kazılarda açığa çıkarılan taşıyıcı duvar altındaki temel boşluğu kontrollük teşkilatı tarafından onaylanan detay doğrultusunda ahşap hatıllı olarak güçlendirildi (23.04.2014 tarihinde Ayasofya Bilim Kurulunun yerinde tespiti)

• • İç Mekân Restorasyon Uygulamaları:

• Zemin koruma-kapama uygulaması ve iç ahşap iskele-Platform Kurulması: Harimin özgün doğal taş kaplama zemini restorasyon çalışmaları süresince korumak için 24.04.2014 Ayasofya Bilim Kurulu kararı doğrultusunda konservasyon uzmanlarınca verilen rapora göre koruma-kapama uygulaması yapıldı. Koruma katmanı özgün döşeme üzerine nem geçirmez örtü (tyvek) üzeri 0 numara silis kum yayılıp üzerine 10mm su kontrası kapatılarak zemin koruma-kapama çalışması yapıldı. İç mekânlarda ahşap iskele imalatı yapıldı.

• Kağıt Hamuru ile Temizlik: İç cephelerde kağıt hamuru ile temizlik yapıldı.

• • • Çimento Sıva Raspası: İç cephelerde hasarlı ve çimento katkılı derzler itina ile raspa edilerek alınmış ve özgün harç terkibine göre yapıldı.

• Mekanik Temizlik: İç cephelerde derz alımı sonrası mekanik temizlik yapıldı.

• Derz Dolgu-Derz: İç cephelerde derz dolgusu ile derz yapıldı.

• Kılçal Çatlak Onarımı ve Mikroenjeksiyon: Özgün derzlerin sağlamlaştırılması için kılcal çatlak onarımı ve mikroenjeksiyon yapıldı.

• • Yapısal Çatlaklara Müdahale:

• Mermer Panoların Sökülmesi-Konservasyonu ve Montajı: Harimdeki yapısal çatlaklara müdahale amacıyla mermer panolar sökülmüş, konservasyonu yapılmış ve tekrar monte edildi.

• Çimento Esaslı Derzlerin Alınması ve Aslına Uygun Olarak Yenilenmesi: Tüm cephelerde çimento esaslı derzler alınmış ve aslına uygun olarak yenilendi. 

• Taş Tuğla Yüzeylerin Mekanik Temizliğinin Yapılması: Tuğla ve taş yüzeylerde bulunan çimento harç kalıntıları alınarak yüzeylerin mekanik yöntem ile temizliği yapıldı.

• Taş-Tuğla Tümleme Yapılması: Cephelerde özelliğini yitirmiş olan taş ve tuğla malzemeler çürütülerek taş ve tuğla tümleme işlemleri gerçekleştirildi.

• Akrilik Reçine Emülsiyonlu Su ile Yıkama: Cephelerde akrilik reçine emülsiyonlu su ile yıkama çalışmaları yapıldı.

• Sıva Yapılması: Derz dolgu, sıva altı dolgu ve sıva sıralamasına göre sıva işlemleri yapıldı.

• Muhdes Betonarme Duvarın Alınması ve Aslına Uygun Olarak Yenilenmesi: Yapının kuzeydoğu cephesinde mihrap ve kütüphane duvarı arasında kalan L şeklindeki betonarme perde duvarı danışman kurulu kararı ile alındı ve yerine özgün duvar dokusuna uygun olarak tuğla duvar örüldü.

• Yapısal Çatlaklarda Dikiş Uygulaması: 

Cephelerde georadar ölçümleri ile tespit edilen ve duvar derz raspaları ile de gözle görülebilir olan yapısal çatlak hatları, özgün yapım sistemine uygun olarak dikiş veya harç dolgu uygulanarak onarıldı.

• • Gergi Demiri Montajı: 17.07.2017 tarihinde bilim kurulunun aldığı karar doğrultusunda gergi sistemi hesapları ve projesi yapıldı. Anneks kemerlerindeki açılmayı engellemek için, 3 cm çapında ve 2.30 kotunda kemerin alt noktasından geçen paslanmaz gergi demirlerinin montajı gerçekleştirildi.

• Enjeksiyon Uygulanması: Gergi mesnet yuvalarına enjeksiyon verildi.

• İç Mekânda Döşeme Restorasyonu ve Konservasyonu: 

• Yapının Kuzey Bölümü-Dinlenme Odası: Öncelikle tabanda yer alan beton döşeme mekanik yöntemlerle alttaki orijinal dokuya zarar vermeden yerinden kaldırıldı. Döşeme altından çıkan, orijinal tuğla taban döşemelerinin önce fotoğraf ile belgelemeleri yapıldı. Daha sonrasında mevcut hallerinin bilgisayar ortamında çizimleri yapılarak hasar tespit ve müdahale paftaları hazırlandı. Daha sonra şeffaf asetat üzerine tuğlalar birebir ölçekle çizilerek konservasyonları yapılmak üzere yerlerinden kaldırıldı. Temizlik ve konservasyon uygulamaları yapılan tuğlalar kireç harcı ile orijinal yerlerine takıldı.
• Kuzey Galeri (Aneks): Kuzey galeri bölümü zemin döşemesinin karolaj, numaralandırma ve fotoğrafla belgeleme çalışmalarının ardından, dijital ortamda rölöve, hasar tespit ve müdahale paftaları hazırlandı. Kuzey galeri döşemesi konservasyon çalışması sonrası ahşap kaplama yapıldı.

• Dış Narteks (Son Cemaat Mahali) ve Paraklesion: Bu alanlarda beton döşeme alındı ve Osmanlı dönemine uygun olarak şeşhane döşeme yapıldı.

• • Cephe Temizliği:

• Kağıt Hamuru ile Temizlik: 

Cephe temizliğinde ilk olarak su ile yıkama yapıldı sonrasında kağıt hamuru ile temizlik gerçekleştirildi. (04.09.2014 İdare Kararı)

• Su İtici Uygulaması: Cephelerin suya karşı dayanıklılığını artırmak amacıyla su itici uygulama yapıldı.

• İnce Mekanik Temizlik: Harim  kubbe kasnaklarında  kirpi  veya testere dişli saçaklarda ince mekanik temizlik yapıldı. Kasnak dış cephelerindeki kirpi saçaklar üzerinde bulunan yoğun kirler yumuşak kıl fırça ve saf su ile temizlendi. Yoğun kirler ve çimentolu harçlara bistüri ile lokal olarak ince mekanik temizlik yapıldı. Kirpi saçaklarda tuğla yüzeylerde hassas mekanik temizlik gerçekleştirildi.

• • Çatlak Hatlarında Dikiş Uygulaması:

• Geleneksel Yöntem ve Paslanmaz Tijler ile Dikiş Yapılması: Çatlak hatlarında geleneksel yöntemlerle ve paslanmaz tijlerle dikiş yapıldı.

• • Dökme Mozaik Beton Zemin Döşeme: Bilim kurulu kararı doğrultusunda dökme mozaik beton zemin döşeme yapıldı.
  • Elektrik Projeleri:

• İç Mekân ve Dış Cephe Aydınlatması: Yapının tarihî ve sanatsal değerini vurgulamak amacıyla iç mekân ve dış cephe aydınlatma projeleri gerçekleştirildi. Genel aydınlatma için gergi üzerine ray takılarak armatürlerin montajı yapıldı.

• • Bahçe Duvarı ve Çevre Düzenlemesi: Yapının çevresi düzenlendi ve bahçe duvarı restore edildi.
  • Ebu Said El Hudri Türbesi Restorasyonu:

• Georadar Taraması: Ebu Said El Hudri Türbesi restorasyonu kapsamında georadar taraması yapıldı.

• Enjeksiyon Yapılması: Türbe duvarlarına enjeksiyon yapıldı.

• Türbe Duvarı Temellerine Mini Kazık Uygulaması: Türbe duvarı temellerine mini kazık uygulaması yapıldı.

KONSERVASYON UYGULAMALARI

• • Ana kubbe karkası ahşap konservasyon uygulamaları: 
    • Mekanik Temizlik: Öncelikle kubbede ince mekanik temizlik yapılarak, çatlak ve galeri boşluklarda bulunan toz ve böcek kalıntılarının vakumlu el aletleri yardımı ile ahşaptan uzaklaştırılması sağlandı. Daha sonra özgün ahşap elemanların yüzeyinde bulunan galeri boşlukları ve çatlaklardan içeriye insektisit enjekte edildi. Kubbe özgün ahşap elemenlarında arız olan böceklerden el pülverizatörü ile basınçla doku içerisine girmesi sağlanarak yüzeysel dezenfeksiyon yapıldı. Özgün ahşap elemanların yüzeyinde bulunan çatlak ve galeri boşlukları hazırlanan tutkal ve talaş tozu karışımlı malzeme ile doldurularak kapatıldı. Son olarak tüm ahşap elemanların konsolidasyonu için hazırlanan karışım yüzeye uygulandı.

• Hasar Tespit ve Müdahale Paftalarının Hazırlanması: Yapının hasarlı bölgeleri tespit edilerek müdahale edildi.

• • Fresk ve Mozaik Yüzeyler:

• Belgeleme: Tüm fresk ve mozaik yüzeyler detaylı bir şekilde belgelendi.

• Hasar Tespit ve Müdahale Paftalarının Hazırlanması: 

Freskli yüzeylerin hasarlı bölgeleri tespit edilerek müdahale planları hazırlandı.

• Yüzey Temizliği: Fresk ve mozaik yüzeylerde kir ve toz tabakaları temizlendi.

• Akrilmat ile Sağlamlaştırma: Akrilmat kullanılarak yüzeylerin dayanıklılığı arttırıldı.

• Kılcal Çatlakların Doldurulması: Yüzeylerdeki kılcal çatlaklar dolduruldu.

• Kapak ve Tessera Sağlamlaştırma: 

Mozaikli yüzeylerde kapak ve tessara sağlamlaştırma yapıldı.

• Mikro Enjeksiyon: 

Mikro enjeksiyon yöntemi ile yüzeylerdeki çatlaklar ve ayrılmalar doldurulmuş ve toz tabakaları alındı.

• Harç Dolgu Yüzeylerin Renklendirilmesi: 

Mozaik yüzeylerde daha önce 1947-1958 yılları arasındaki restorasyon sırasında yapılan büyük veya küçük dolgu alanların ve bu alanlarda yapılan zamanla dökülen-yıpranan renklendirmeler raspa yapılıp yeniden renklendirildi.

• Lokal Temizlik: Freskli alanlarda saf su ile lokal temizlik yapıldı.

• Tuzlanmanın Alınması: Freskli alanlarda oluşan tuzlanmanın yoğunluğu ölçülerek yüzeyden alındı.

• Mozaik yüzeylerin kağıt kompresi ile temizlenmesi: 

Mozaik yüzeyler kağıt kompresi konularak fırça yardımıyla temizlendi.

• Facing-Koruma Kapama Uygulamaları:

Freskli ve mozaikli yüzeylerde facing yapılarak mozaik ve fresk alanlarında kenar bandı uygulaması gerçekleştirildi.

• Mozaik Yüzeylerin Dubel Vida ile Duvara Sabitlenmesi:

Duvar yüzeyinden ayrışan   mozaik yüzeyler dubel vida ile duvara sabitlendi.

• Kireç Suyu: Tozuyan özgün alanların sağlamlaştırılması için kireç suyu kullanıldı.

• • Mermer Kaplı Yüzeyler:

• Kağıt Kompresi ile Temizlik: Mermer yüzeylerde kağıt kompresi ile temizlik yapıldı.

• Derz Alınması ve Dolgu Yapılması: 

Mermer kaplamalarda özelliğini yitirmiş çimento – kireç harçlı ve hasarlı derzler alınmış ve derz dolguları yeniden yapıldı.

• Dolgu Alanların Renklendirilmesi: Dolgu yapılan alanlar renklendirilerek orijinal yapıya uygun hâle getirildi.

• Metal Kenetler: Demir ve demir alaşımlı elemanların temizliği yapıldı ve koruyucu sürüldü.