İstanbul’un Fethine MÂNE

PROF. DR. SÜLEYMAN BERK

Sanat Tarihçisi

İstanbul, İslâm medeniyetinin göz bebeği bir şehridir. Hz. Peygamber’in iltifatına nâil olmuştur. Çokça bilinen bir Hadîs-i Şerîf’te Peygamber Efendimiz (sav): “Kostantiniyye (İstanbul) mutlaka feth olunacaktır. Onu fetheden kumandan ne güzel kumandan, onu fetheden ordu ne güzel ordudur!” [1]buyurmuşlardır. Bu sebeple Müslümanlar, Hz. Peygamber’in Hadîs-i Şerifi’nde belirttiği müjdeye nâil olmak için İstanbul’a akınlar düzenleyerek şehri almak istemişlerdir.

İstanbul’un fethini müjdeleyen ve “Fetih Hadîsi”[2] olarak da bilinen metin, hattatlar elinde özenle yazılmıştır. İstanbul’da Fatih Camii ve Ayasofya-i Kebîr Cami-i Şerîfi kuzey giriş kapısında bulunan bir sütun üzerinde taşa mahkûk olarak gördüğümüz bu metni, Fatih Sultan Mehmed Türbesi’nde levha olarak bulunmaktadır.

Bu hadis, Fatih Camii’nde iki yerde bulunmaktadır. Caminin ana giriş kapısı sağ duvarında yüksekçe bir yerde olan kitâbenin metni şöyledir:

“Kâle Rasûlullâhi Sallâhu aleyhi ve sellem

Letuftahanne’l-Kostantiniyyetu

Feleni’me’l-emîru emîruhâ

Ve leni’me’l-ceyşu zâlike’l-ceyş.”

Kitâbenin sol tarafında bir kartuş içerisinde ketebe ve tarih kaydı şöyledir:

“Ketebehû Süleyman ser-nevvâbân-ı dergâhı âlî Mütevellî-i Cami-i Sultan Mehmed Hân Gâzî aleyhi’r-rahmetu ve’l-ğufrân li sene sitte ve hamsîn ve elf.”[3]

Kezâ Fatih Camii hariminde sağ duvar üzerinde yine mermere mahkûk ve Hattat Hâmid Aytaç tarafından Celî Sülüs hatla ve üç satır halinde yazılmıştır. En üstte Nesih hatla râvî ismi de yazılmıştır. Bu kitâbenin metni şöyledir:

“An Abdillah bin Ğinevi

Kâle Rasûlullâhi Sallâhu aleyhi ve sellem

Letuftahanne’l-Kostantiniyyetu

Feleni’me’l-emîru emîruhâ

Ve leni’me’l-ceyşu zâlike’l-ceyş 1376”[4]

Fatih Camii sol tarafında asılı bir Fatih Hadisi levhası daha bulunmaktadır. Cumhuriyet döneminde yaptığı farklı istiflerle dikkati çeken hattatlardan Abdülkadir Saynaç ( 1881- 1967) imzasını taşımaktadır. Fetih Hadisi, levhanın orta kısmında Celî Sülüs hatla ve satır istifi ile yazılmıştır.

Fetih Hadis’inin üst kısmında kalın Nesih ile:

Kâle’n-Nebiyyu Sallâhu teâlâ aleyhi ve ‘alâ âlihi ve ashâbihi ve bâreke ve sellem

En alt satırda ise Celî Talik ile şu ibâre bulunmaktadır:

Aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm Efendimiz mucize olarak “İstanbul elbette feth olunacaktır, onun fâtihi ne güzel pâdişah ve askeri ne güzel asker” demişler ve muhteşem zaferi Sultan Mehmet ve Yeniçeri gazanferleri kazanmışlardır.

Ayasofya Camii’ndeki mermere mahkûk kitâbe metni şöyledir:

“Kâle’n-Nebiyyu aleyhisselâm

Letuftahanne’l-Kostantiniyyetu

Feleni ‘me’l-emîru emîruhâ

Ve leni’me’l-ceyşu zâlike’l-ceyş.

Sene 1109.”[5]

Bu kitâbenin hattatı belli değildir.

Aynı Fetih Hadîsi, Hattat Abdülfettah Efendi (1815- 1896)[6] tarafından iki satır olarak ve Celî Sülüs hatla yazılmış ve Zerendûd olarak işlenmiş olup, Fatih Sultan Mehmed Türbesi’nde asılıdır. Levha tezhipli olup çok sanatlı bir çerçeve içerisindedir. Levha çerçevesinin üst kısmında “Kâle’n-Nebiyyu aleyhisselâm” ibâresi tuğra formunda tertiplenmiştir.

Levha ibâresi Celî Sülüs hatla ve Zerendûd olarak işlenmiştir. İbâre şöyledir: “Letuftahanne’l-Kostantiniyyetu felen’me’l-emîru emîruhâ ve leni’me’l-ceyşu zâlike’l-ceyş. Nukile min Câmiu’s-Sağîr. Ketebehû Abdülfettâh, 1282”.[7]

Bundan başka XX. asrın önemli hattatlarından Ömer Vasfî Efendi (ö. 1928) tarafından da iki satır hâlinde Celî Sülüs hatla yazılmıştır. Kezâ aynı Hadîs-i Şerîf, Hattat Mustafa Halim Özyazıcı (1898- 1964)[8] ve Hattat Hâmid Aytaç (1893- 1982)[9] tarafından da yazılmıştır. Hattat Hâmid tarafından yazılan levhaya ayrıca Fatih Sultan Mehmed’in Ayasofya’nın harap hâlini gördüğünde söylediği şu beyti de yazılmıştır:

“Bûm nevbet mîzened ber târem-i Efrasiyâb,

Perdedâr-ı mîküned der kasr-ı Kayser ankebût.”[10]

Levhanın ortasında da Fatih Sultan Mehmed tuğrası çekilmiştir. Levhanın tezhibi A. Süheyl Ünver tarafından yapılmıştır. Fetih Hadisi, son dönem hattatlarından Ali Toy tarafından da Makılî hatla ve İstanbul surlarını andırır bir tasarımla yazılmıştır.

[1] Mezkûr hadîsin kimi kaynakları şöyledir: Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 335; el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, I, (İkinci Kısım), 81; el-Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, IV, 422, Hadis Numarası: VIII: 8300.

[2] Bu hadis, metninde geçen bir ibâre dolayısıyla “Ni‘me’l-Ceyş” hadisi olarak da bilinmektedir. Ayrıca bu hadisle ilgili değerlendirme için bkz. İdris Bostan, “Osmanlı Kaynaklarında Fetih Hadisi Meselesi”, Ortaçağ Tarihçiliğinde Bir Duayen Prof. Dr. Abdülkerim Özaydın’a Armağan, İstanbul, Bilge Kültür Sanat, 2020,  s. 185- 194.

[3] “Rasûlullah (sav) şöyle buyurdular: Kostantiniyye mutlaka feth olunacaktır. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fetheden asker, ne güzel askerdir. [Bu kitâbeyi] Gâzî Sultan Mehmed (Rahmet ve mağfiret olunsun) Camii mütevellisinin Saray Baş Vekîli Süleyman yazdı. Sene 1056.”

[4] Bu kitâbede imza bulunmamakla birlikte yazı üslûbundan Hattat Hâmid Aytaç tarafından yazıldığına kanaat getirilmiştir. Ayrıca yazının altında Latin harfleriyle şu yazılmıştır: “Ağustos 1956 yılında kardeş ve dost Türkiyayı ziyaret eden Libya Kıralı Mohammed İdris El- Senusi Hazretleri tarafından Fatih Camii Şerifine armağan edilmiştir.” (İmlâya dokunulmamıştır.)

[5] “Nebî (as) şöyle buyurdular: Kostantiniyye mutlaka feth olunacaktır. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fetheden ordu, ne güzel ordudur. Sene 1109”. Hicrî 1109 tarihi 1697/98 yılına tesâdüf etmektedir.

[6] Hattat Abdülfettah Efendi hakkında daha fazla bilgi için bkz. İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Hattatlar, İstanbul, Maarif Vekâleti, 1955, s. 24- 28.

[7] “Nebî (as) şöyle buyurdular: Kostantiniyye [İstanbul] mutlaka feth olunacaktır. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fetheden ordu, ne güzel ordudur. Câmiu’s-Sağîr’den naklen. [Bu levhayı] Abdülfettâh yazdı. 1282”; Hicrî 1282 tarihi 1866 yılına tesâdüf etmektedir.

[8] “Hüsnühatta Bağbozumu”, Silik Fotoğraflar, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2005, 103- 104; Hattat Mustafa Halim Özyazıcı hayatı için bkz. Süleyman Berk, “Hattat Mustafa Halim Özyazıcı ve Tuttuğu Talebe Kayıt Defterleri”, Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 1 (Temmuz Aralık 2015), s. 9- 54.

[9] Hattat Hâmid Aytaç’ın hayatı için bkz. Hattat Hâmid Aytaç Kitabı, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2002, 216 s.

[10] “Efrasiyab’ın sarayında baykuş növbet vuruyor, Kayser’in kasrında örümcek perdedarlık yapıyor.”