FATİH KÜLLİYESİ AYASOFYA-İ KEBİR CAMİİ VE VAKFI

Dr. Eyüp Sabri Kala / Hukukçu

Fetihle birlikte Fatih, İstanbul’u hızla yeniden yapılandırmaya başlamıştır. İstanbul nahiyeler ve bunların altında mahalleler şeklinde idari birimlere ayrılmıştır. Bu nahiye ve mahallelerin hemen tamamı vakıflar tarafından kurulan vakıf eserler etrafında şekillenmiştir. Bu durum, Fatih’in İstanbul’un yeniden yapılanmasını vakıflar üzerinden planladığının göstergesidir.

Fatih, kendi kurduğu Fatih Külliyesi ve Ayasofya-i Kebir Vakfı’yla Fatih, Ayasofya ve Vefa nahiyelerinin bizatihi kurucusu olmuş, vakfın hayır müesseseleri bu nahiyelerin merkezini teşkil etmiştir. Sur dışında Eyüp Sultan Vakfı’yla da Eyüp Sultan semtinin kurucusu olmuştur. Fatih, beylerine, paşalarına emir ve izin vererek her birinin İstanbul’un bir yerini belirleyip orada kendi adlarıyla vakıflarını ve mahallelerini kurmalarını teşvik etmiştir. Kurulan vakıf müesseseleri nahiye ve mahallelerin her tür sosyal hizmetlerini görecek şekilde planlanmıştır. Bu faaliyetler neticesinde ve kurulan vakıf müesseseleri sayesinde İstanbul ilim, irfan, kültür, sanat, inanç, sağlık, sosyal dayanışma ve yardımlaşma ve şehircilik alanlarında İslam medeniyetinin en önemli şehirlerinden biri hâline gelmiştir.

Fatih Külliyesi ve Ayasofya-i Kebir Vakfı, Fatih’in kurduğu en büyük vakıftır. Vakfın mütevellisi bizatihi Fatih Sultan Mehmet Han’dır. Kendisinden sonra vakfın yönetimini sultan olan evladına ve onların yine sultan olan evlatlarına bırakmıştır.

Vakıf iki ana eksen etrafında gruplandırılarak yapılandırılmıştır. İki grubun başına da, bulunduğu grubu idare etmek üzere birer mütevelli daha görevlendirilmiştir. Bu gruplardan birincisi, bizatihi Fatih’in inşa etmiş olduğu hayır müesseselerinden oluşmaktadır. Fatih Külliyesi, Şeyh Ebu’l-Vefâ Camii, Rumeli Hisarı Camii bu grubun hayır müesseselerini oluşturmaktadır.

Vakfın ikinci eksenini oluşturan grup ise Fatih’in kiliseden cami, tekke, zaviye ve eğitim kurumuna çevirerek vakfettiği hayır müesseselerinden oluşmaktadır. Ayasofya grubu olarak nitelendirilen bu grup Ayasofya-i Kebir Camii, Zeyrek Camii, Atik İmaret Camii, günümüzde Arap Camii olarak bilinen Karaköy’deki Galata Camii, fetihte büyük yararlılıklar gösteren Kalenderî dervişleri için zaviye olarak vakfedilen ve bilahare cami olarak kullanılan Vezneciler’deki Kalenderhane Camii ve Silivri Kalesi Camisi’nden oluşmaktadır.

Bu müesseseleri ayakta tutmak ve vakfın gelirini sağlamak üzere sayıları üç bini bulan çarşı, pazar, kapan, han, dükkân, hamam, ev, hücre, oda, menzil, arsa bahçe gibi yerler Fatih tarafından vakfedilmiştir.

Vakfa ait farklı vakfiye nüshaları bulunmaktadır. Nüshalar birlikte değerlendirildiğinde vakfın kuruluş tarihinin 1471 yılı olduğu görülmektedir. Fatih’in tuğrasının bulunduğu ilk nüshada hayır müessesesi olarak sadece Kalenderhane Camii bulunmaktadır. Vakıf büyüyüp genişledikçe, yeni hayır müesseseleri ve akarlar eklendikçe sonraki nüshalar ortaya çıkmıştır. Vakfın bu tekamül süreci II. Beyazıt dönemine kadar devam etmiş, II. Beyazıt döneminde istinsah nüshalar hazırlanmıştır. Arapça olan vakıf nüshalarının bilahare Osmanlıca çevirisi de yapılmıştır.

Aslı Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde 2202 (eski 666) numarada kayıtlı, 1472-1473 tarihli vakfiye nüshasında Ayasofya-i Kebir Camii ve Galata Camisi’yle ilgili şu ifadeler yer almaktadır:

“(Fatih Sultan Mehmet Han), kıymetli taşlarla süslü, müzeyyen, vasıflarıyla kemale ermiş, temizlik ve güzellikte misli ve benzeri görülmemiş, en güzel bahçelerden daha güzel, içinde sur gibi dikilen sütunlar bulunan iki kiliseyi vakfetti. Bunlardan birisi, İstanbul’un göbeğinde bulunan, Ayasofya ismiyle bilinen ve şöhretinden dolayı ayrıca sınırlarının belirlenmesi gerekmeyen kilisedir. Diğeri ise Galata’da bulunan, Samike (Samiko?) Manastırı diye bilinen, iki taraftan anayol ve diğer iki taraftan Efrenc Nikrus Kazi’nin evleriyle sınırlı olan kilisedir. Fatih bu iki kiliseyi cuma, bayram ve farz olan beş vakit namazın kılınması, Cenab-ı Hakk’ın oralarda tesbih olunup isminin zikr olunması için vakfedip camiye çevirdi”.

Adı geçen vakfiyenin 923-925. satırlarında Ayasofya-i Kebir Camisi’nde vazife yapacak görevliler ise şu şekilde belirlenmektedir:

Hatip: Fatih Camii hatibi için aranan sıfatlara sahip 1 hatip görevlendirilip, hizmeti mukabilinde kendisine günlük 20 dirhem verilecektir.

İmam: Fatih Camii imamları için aranan sıfatlara sahip 1 imam görevlendirilecek, hizmeti karşılığında kendisine 5 dirhem ücret verilecektir.

Başhafız: Fatih Camisi’nde görev yapacak başhafızda aranan sıfatlara sahip 1 başhafız görevlendirilecek, görevi karşılığında günlük 7 dirhem ücret verilecektir.

Hafız: Fatih Camisi’nde görev yapacak hafızlarda aranan sıfatlara sahip 9 hafız görevlendirilecektir. Hizmetleri karşılığında her birine günlük 5’er dirhemden toplam 45 dirhem ücret verilecektir.

Hafız ve Ulemadan 20 Cüzhan: Hafızlardan ve salih âlimlerden 20 kişi görevlendirilecek, bunlar Ayasofya Camii’nde hazır olacaklar ve her biri Kur’an-ı Kerim’den günlük birer cüz okuyacaklardır. Hizmetleri karşılığında her birine günlük 2’şer dirhemden toplam 40 dirhem ücret ödenecektir.

Müsebbih ve Mühellil: Ayasofya Camisi’nde 14 kişi müsebbih (tesbih eden) ve mühellil (Kelime-i Tehlil getiren) görevlendirilecektir. Her biri günlük 5.000’er kere “Lâilâhe İllallah” diyerek günde 70 bin kere kelime-i tevhîd okuyacaklardır. Her birine günlük 1’er dirhem, reislerine ise üç dirhem olmak üzere toplam 16 dirhem ücret ödenecektir.

Muarrif: Fatih Camii muarrifinde aranan sıfatlara sahip 1 muarrif Ayasofya’da görev yapacak ve vazifesi karşılığında kendisine günlük 7 dirhem ücret verilecektir.

Müezzin: Fatih Camii müezzinlerinde aranan şartlara sahip 6 müezzin görevlendirilip, her birine günlük 6’şar dirhemden toplam 36 dirhem ücret verilecektir.

Kandilci: Fatih Camii kandilcilerinde aranan özelliklere sahip 2 kandilci görevlendirilecek, her birine günlük 5’er dirhemden toplam 10 dirhem ödenecektir.

Saatçi: Camide bir saatçi görevlendirilecek, günlük 10 dirhem ücret ödenecektir.

Kayyım: Ayasofya Camisi’nde 4 kayyım görev yapacak, hizmetleri karşılığında her birine 5’er dirhemden toplam 20 dirhem ücret ödenecektir.

Meremmetçi: Tamir, bakım hizmetleri için görevlendirilecek 2 meremmetçiye günlük 5’er dirhem ücret verilecektir.

Muallim: Yetimleri okutmak üzere bir muallim görevlendirilecek ve günlük 6 dirhem ücret verilecektir. Bahsi geçen vakfiyede, Ayasofya Darüttalimi’nden (sıbyan mektebi) bahis bulunmamakta, Ayasofya Camii görevlileri sayılırken yetim çocukları okutmak üzere 1 muallim görevlendirmesi yapılmaktadır. Sonraki vakfiye nüshalarında, Ayasofya Darüttalimi’nin müstakil bir hayır müessesesi olarak vakfiyede yer aldığı görülmektedir.

Sakka: İki saka görev yapacak ve kendilerine günlük 2’şer dirhemden toplam 4 dirhem verilecektir.

Bezzazistan (Kapalıçarşı) İçin 4 Bekçi: Bezzazistanı muhafaza için 4 kişi bekçi olarak görevlendirilecek ve bu kişilerin her birine günlük 2’şer dirhem olmak üzere toplam 8 dirhem ücret ödenecektir.

Kandil Yağı ve Hasır Tahsisatı: Caminin kandil yağı ihtiyacı için günlük 5 dirhem, hasır ihtiyacı için ise günlük 5 dirhem ödeme yapılacaktır.