FATİH’İN RESİMLİ APARTMANLARI

FATİH’İN RESİMLİ APARTMANLARI

• Güven Bayar

Uzun zamandır İstanbul’un sosyokültürel tarihiyle ilgili insan hikâyelerini de içine alan araştırmalar yapıyorum. Pandemi döneminin başındaydık, yaşamakta olduğum Fatih sur içinde kısa bir yürüyüşe çıkmıştım. Ali Öker imzalı naif bir duvar resmiyle karşılaştım. İlgimi çektiği için bu konuyu araştırmaya karar verdim. Fatih’te apartman duvar resimlerinin 1940-1970 yılları arasında çok yaygın olduğunu öğrendim. Geçen sürede sadece Ali Öker’e ait 60’ın üzerinde resim çalışmasını, 24 yeni ressam ismini ve yüzlerce duvar resmini kayıt altına aldım. Ardından resimliapartmanlar.com sitesini kurarak google map üzerinden moderleşmenin başladığı Beyoğlu ve Şişli bölgesinden Fatih’e, Beşiktaş’tan Sarıyer’e tespit ettiğim tüm apartmanları resimleriyle birlikte haritada konumlandırdım. Hâlen “resimliapartmanlar” instagram hesabında resimle ilgili teknik okumalar, apartmanda yaşayanların resimle olan ilişkileri ve ressamlarla ilgili detaylandırılmış bilgiler vermeye çalışıyorum.

1950’lerde modern üslup ile inşa edilen pek çok yapıda, mimar ve sanatçı iş birliği ile yapıya dâhil edilen eserleri görüyoruz. Apartman duvar resimleri bu dönemde dekoratif bir öge, bir süs olmak yerine mimarinin ayrılmaz bir parçası olarak görülmüş.

Apartmanlarda sadece duvar resimleri değil, duvar mozaikleri, seramik panolar, ahşap oyma posta kutuları, ferforje korkuluklar, yer döşemeleri belli bir estetik düşüncenin göstergeleriydi. Apartman kapılarının üstünde ailelerin belleği apartman isimleri değişik fontlarda, altın varaklı, süslemeli olarak büyük bir özenle yazılırdı. Bunların hünerli ustaların elinden çıktığı biliniyor. Tamamen el becerileriyle bu yazıları yazan ustaları şu an bulmak mümkün değil.

Dönemin ruhunu yansıtan, uzun zaman önce unutulup kaybolan çok sevdiğim bir detaydan örnekle dönemin estetik kaygısını daha iyi anlatabilirim. Eskiden olukçular varmış, çinkodan oluk yaparlarmış. Su haznesinin üzerindeki çinkoyu keserek kuş, çiçek gibi motiflerle oluğu süslerlermiş. Bu tür zanaatkârlara hem incelik olsun hem biraz para kazansın, sanatını göstersin diye o zamanın insanı iş yaptırırmış.

İstanbul’da “apartman” adı ilk olarak II. Abdülhamid döneminde Fatih Şehzadebaşı’nda Serasker Rıza Paşa Konağı (Letafet Apartmanı) için kullanılmış.

Duvar resimleri anlatılırken, Beyoğlu Pera ve Şişli’deki apartmanlar akla gelirken Fatih ilçesi nedense geri planda kalır. Oysa eskiden İstanbul denildiğinde sadece bugünkü Fatih ilçesi kastedilirdi. Bedri Rahmi’nin ilk duvar mozaiği de Doğubank cephesinde Sirkeci’de uygulanmıştır. Modernleşme ve mimari-sanat ilişkisinin Cumhuriyet döneminde bu ilçeden başlaması şaşırtıcı olmamalıdır.

Fatih’teki apartman girişi resimlerinin imzalarına baktığımızda 17 farklı ressamla karşılaşıyoruz, ancak yaygın olarak bir isim öne çıkıyor, o da Ali Öker. Naif ressam (halk ressamları) olarak tanımlayabileceğimiz Ali Öker, akademik düzeyde bir sanat eğitimi almamış. Naif resimlerde çocuksu bir betimleme anlayışı göze çarpar. Resimlerde genelde perspektif kuralları önemsenmez. Naif ressamlarca geliştirilen teknik ve ele alışlar oldukça özgündür. Eserlerinde çoğu kez bir ayrıntı zenginliği gözlemlenir. Bu kimselerin asıl işleri ressamlık da değildir, hafta sonları ve tatil günlerinde ya da boş zamanlarında resim yaparlar.

Ali Öker’i tanıyan ve o döneme tanıklık eden Fatih’in değerli ismi Aydın Güzeldoğu ile beni tanıştıran ve Fatih’in sosyakültürel hafızası, Sarıgüzel Akademisi olarak bilinen dükkânında her kesimden insanın fikir alışverişinde bulunduğu eski Fatih resimleri araştırmacısı Volkan Vacit Daylan Bey’e bu vesileyle teşekkür ediyorum.

Aydın Güzeldoğu, bana Ali Öker’i tanıdığında henüz çocuk olduğundan, oğluyla arkadaşlık ettiğinden söz etti. Öker ailesi Fatih’te mübadillerin yaşadığı muhitte ikamet etmesi dolayısıyla muhacir ya da mübadillerden olabilirmiş. Güzeldoğu, Ali Bey’i anlatırken onun resimlerinden etkilendiğini de dile getirdi. Ona göre, Ali Öker hem görünüş hem de giyim tarzıyla farklı bir insandı. Bahsettiği 50’li yıllar… Naif ressamlar başka işlerde çalışıp hafta sonları resim yaparken apartmanlara resim yapmak Ali Öker’in asıl mesleğiymiş. Malum 2. Dünya Savaşı’ndan sonraki dönem… “Zaten iş mi vardı?” diye ekliyor Güzeldoğu. Ali Öker, apartman resimlerinin boyasını kendisi hazırlarmış. Resim yaparken merdiven kullanmaz uzun bir sopanın üstüne yerleştirdiği fırçayla yukarı noktalara uzanırmış.

Ali Öker’i tanıyan ve o döneme tanıklık eden bir başka değerli isim eczacı Süreyya bey. O günleri şöyle anlatıyor: “Yaklaşık 60 sene evvel, ben 12 yaşındaydım, bu resimleri üç günde yaptı bitirdi. Bir taburesi vardı. Oturarak çalışıyordu. Babam herhâlde üç resim için ona 250-300 lira ödemişti.”

Günümüzde Avrupa şehirlerinde apartman hollerine turlar yapılmaktadır. Mimari estetik ve sanat tarihiyle ilgili insanlar uzman kişiler eşliğinde apartman duvarlarındaki resim, mozaik, seramik pano, kalem işi, yer döşemeleri vb tüm unsurları detaylı bir şekilde inceliyor. Bizim de bu alanda ciddi çalışmalar yapmamız gerekiyor.

Bu konuda bir dizi öneriyi şöyle sıralayabilirim: bu tip özellikli yapılara dair broşür kitaplar hazırlanabilir, bakım ve onarımları konusunda üniversitelerle iş birliği yapılıp ilgili bölümlerin öğrencilerine staj dönemlerinde bu apartmanlarda görev verilebilir. Resimli apartmanlar haritası oluşturulup bu resimler koruma altına alınabilir. Apartman içindeki resimlerin dönemi, ressamı ve resim türü hakkında bilgi içeren panolar hazırlanabilir.

Fatih Mahalleleri Resimli Apartmanlar

Yavuz Selim Caddesi’nde 3, Fevzipaşa Caddesi’nde 3, Balipaşa Caddesi’nde 7, Akşemsettin Caddesi’nde 4, Sarıgüzel Caddesi’nde 3, Sofular Caddesi’nde 1, Mıhçılar Caddesi’nde 1, Akdeniz Caddesi’nde 2, Halıcılar Caddesi’nde 1, Küçük Langa Caddesinde 4, İskenderpaşa Mahallesi’nde 3, Kocamustafapaşa Mahallesi’nde 1, Cerrahpaşa Mahallesi’nde 1, Hırka-i Şerif Mahallesi’nde 8, Zeyrek Mahallesi’nde 4, Horhor Mahallesi’nde 2, Karagümrük Mahallesi’nde 5, Atikali Mahallesinde 2, Aksaray Mahallesi’nde 4, Topkapı Mahallesi’nde 2, Molla Gürani Mahallesi’nde 2, Çapa Şehremini’de 3, Haseki’de 2, Fındıkzade’de 1 adet Samatya’da 1 olmak üzere 70 adet apartman duvar resmi tespit edilmiştir.

Apartman Resimlerinde Sanatçı İmzaları;

Ali Öker imzalı 40 adet, Mahir Hocaoğlu, H. Rauf, M. Tezmen, Şevket Tüzün imzalı 2’şer adet, Cemil İsmail, İsmet, Nebahattin, Orhan Omay, Necati, İ. Hakkı, Cemal, Semih, Mehmet, Ş. Mavigöz, Adnan, Saadet imzalı 1’er adet, imzasız 10 adet olmak üzere toplam 70 adet resim tespit edilmiştir.