Dimitri Kantemiroğlu

OSMANLI PAYİTAHTINDA BOĞDANLI BİR PRENS:

DIMITRIE CANTEMIR (KANTEMİROĞLU)

Süer Eker

Ünlü Kitab-ı Edvar’ın müellifi, Osmanlı’nın Kantemiroğlu adını verdiği, önce idari sistem gereği Boğdan voyvodalığının bir tür emanet-rehin prensi olarak payitahtta bulunan, daha sonra kısa bir süre Boğdan voyvodası olan Dimitrie Cantemir (1673-1723), tarihî Eflak-Boğdan, yani çağdaş Romanya ve Moldova’nın hatta Rusya’nın bilim, sanat, siyaset ve modernleşme tarihinde tartışmasız biçimde ortak ulusal-tarihsel bir değerdir. Batı dillerinde polimath Renaissance man, homo universalis vb. olarak nitelenen Türkçeye “Evrensel İnsan” şeklinde aktarabilecek bir kişilik olan ve on bir dil bildiği söylenen Dimitrie Cantemir özellikle ilk iki ülkenin tarihinde romancılıktan, haritacılığa, müzikten tarihçiliğe pek çok alanda ilklerin insanıdır. Dimitrie Cantemir, Antik Çağlardan Aristo, Rönesans döneminden Leonardo Vinci, klasik dönemden Goethe gibi dâhilerden biridir. Nitekim Paris’te Sainte-Geneviève kütüphanesinin dış duvarında diğer dünya dâhileri ile birlikte “Demetrius Cantemir” adı da yer almaktadır. Cantemir adı, doğumunun 300. yıl dönümünde UNESCO aracılığıyla bütün dünyaya duyurulmuştur. Cantemir ile ilgili yayınlar dünyada geniş bir külliyat oluşturmakla birlikte ne yazık ki Osmanlı tarihçiliğinde “Boğdan voyvodası küçük Kantemiroğlu nâm hâin-i bî-dîn” şeklinde nitelenen Cantemir’in müzik dışındaki yirmi iki yıllık İstanbul macerası ile ilgili bilgi yok denecek kadar azdır, mevcut bilgiler genellikle onun musikişinaslığı üzerinedir.

Osmanlı kaynaklarında ‘Boğdan’ olarak adlandırılan Moldova’nın tarihinde ‘Cantemir’ adlı üç üç kuşağın üç prensi vardır. Üçüncü kuşak Dimitrie Cantemir on dört yaşından itibaren (1688-1710) aralıklarla toplam yirmi iki yıl İstanbul’da kalmıştır. Cantemir bu süre zarfında bir yandan Fener Patrikhanesi’nde bir yandan da Enderun’da Batı ve Doğu dillerini öğrenmiş, Batı’dan ve Doğu’dan beslenen en üst düzeyde öğrenim görmüştür. Cantemir İstanbul’da çok seçkin bir çevrede, Osmanlı sanatçıları, aydınları ve bürokratları ile yabancı misyon şefleriyle bilimsel, sanatsal, kültürel ve siyasal konularda sürekli irtibat hâlinde yaşamış, bu süre zarfında tutkunu olduğu klasik Türk müziğinin kuramsal kitabı, yegâne Türkçe eseri, tam adıyla Kitâb-ı ‘İlmi’l-Musikî alâ Vechi’l-Hurufât/ İşârât-ı Perdehâ-yi Mûsikî, kısa adıyla Kantemir Edvârı’nı (Kantemir Müzik Kuramı) telif etmiş, yüzlerce eseri kaybolmaktan kurtaran nota sistemini icat etmiş ve bu eseriyle Türk müzikoloji tarihinin en önemli isimleri arasına girmiştir. Kitab-ı Edvar’ın telif tarihi konusunda kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, yazar eserini II. Ahmet’e (1643-1695) veya Cantemir ile aynı yılda doğan, 1703 yılında tahta çıkan III. Ahmet’e (1673-1736) sunmuştur. Eserdeki bazı saz eserlerinin, hatta eserin Kantemiroğlu’na ait olmayabileceğine ilişkin görüşler bulunmakla birlikte, klasik Osmanlıcanın standart bir örneği olduğunu ifade edebiliriz. Türkiye’de Yalçın Tura, yurt dışında Eugenia Popescu-Judetz, Türk müziği ve Cantemir araştırmalarına ömrünü adayan yüzlerce araştırmacının en önde gelenlerinden ikisidir.

Ne var ki, Dimitrie Cantemir, daha İstanbul’dayken yabancı güçlerle kurduğu gizli ilişkiler sonucunda ve Boğdan Voyvodalığı döneminde Boğdan’ın bağımsızlığını sağlamak üzere Rusya ile iş birliği yapmış, ancak Prut Savaşı’ndan sonra Rusya’ya iltica etmiştir (1711). 

Dimitrie Cantemir, Osmanlının “Deli”, Rusların “Büyük” sıfatını uygun gördüğü, adı Sen Petersburg’a verilen Rus çarı I. Petro’nun (1672- 1725) büyük teveccühünü kazanmış, çar tarafından bürokrasi ve siyasette istihdam edilmiştir. Tıpkı İstanbul’da olduğu gibi Rus seçkin sınıflarıyla da kaynaşan Cantemir, Osmanlı İmparatorluğu, İslam inancı ve felsefesiyle ilgili eserler de kaleme almış, özellikle tarih alanında ona bilim dünyasındaki şöhretini kazandıran Latince olarak kaleme aldığı Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselişi ve Çöküşü adlı yapıtı Batılı araştırmacılar için temel başvuru kaynağı olmuştur. 

Rusya’da Arap harfli Türkçe baskı yapan matbaayı ilk kuran ve yöneten yine Dimitrie Cantemir’dir. Dimitrie Cantemir aynı zamanda Osmanlı Türkçesinin yazımında Latin alfabesini kullanan ilk bilim insanlarından biridir. Onun Moldova’nın Tasviri (1716) adlı Latince eserinde Türkçe kelimelerin özellikle idari ve teknik terimlerin Latin harfleri ile yazıldığı görülmektedir. 

Bilimsel faaliyetleri Rusya’da artarak devam etmiş, çalışmaları Batılı bilim dünyasının da dikkatini çekmiş, Cantemir 1714’te Berlin Akademisi üyesi seçilmiştir. Rus çarı I. Petro Rusya’nın askerî ve siyasal nüfuzunun güneye ve doğuya, İslam halklarının yaşadığı coğrafyalara doğru yayılacağını öngörmüş ve yayılmanın azami kazanç ve asgari kayıpla gerçekleşebilmesi için başta Türkler ve İslam olmak üzere sistematik bir bilgi toplayacak oryantalist incelemeler de yapacak bir kurumun oluşturulmasını planlamıştır. I. Petro 1722 yılında Kafkasya ve İran’a düzenlediği sefere İslam’ı ve İslam halklarını iyi tanıyan Dimitrie Cantemir’i yanında danışman olarak götürmüştür. Sen Petersburg Bilimler Akademisi’nin kuruluşunda Dimitrie Cantemir’in katkısı olmalıdır.

Geç Orta Çağ’ın ansiklopedik kişiliklerinden ve Orta Çağ’ın aşırılıklarından Aydınlanma çağına geçiş sürecinin öncülerinden biri olan Dimitrie Cantemir, bugün, kardeş devletler Romanya ve Moldova için birleştirici, bütünleştirici ulusal ve evrensel bir kişilik olarak eserleriyle ve adının verildiği üniversitelerden askerî okullara, kültür merkezlerinden yerleşim merkezlerine kadar yaşamın her alanında ve neredeyse her anında yaşatılmaktadır.

Cantemir’in İstanbul’da doğan ve dedesinin adını taşıyan oğlu Antioch Cantemir (1709-1744) de babasından sonra kısa hayatına rağmen Rus diplomasi ve edebiyat dünyasında önemli rol oynamış, İngiltere ve Fransa’da diplomatik görevlerde bulunmuştur. Babasının anıtsal eserinin İngilizceye ve Fransızcaya çevrilmesini sağlayan Antioch Cantemir bazı çevreler tarafından modern Rus edebiyatının kurucusu olarak kabul edilmektedir.

Yine Osmanlı’nın deyişiyle Kantemiroğlu, özellikle eseri Edvar aracılığıyla Türk müziğinin ve dolayısıyla Türk kültürünün Batı’da daha yakından tanınmasını sağlıyor. Dimitrie Cantemir araştırmalarının en önemli konuları arasında, bugün artık bir bilim dalı kabul edilen Türkoloji önemli bir yer tutuyor. Tatar kökenli olduğu soyadında da belli olan, hakkında Tekboynuz Karaboğdan Voyvodası Dimitri Kantemir (Zeynep Sözen) adıyla Türkçe roman da yazılan Dimitrie Cantemir; Romen, Moldova ve Türkiye arasında kültürel bir ortak kişilik olmaya, Fener-Balat’taki Kantemir Müzesi ve Maçka Parkı’ndaki büstüyle bu dostluğu simgelemeye devam ediyor. 

Kaynaklar

Bîrsan, Cristina, and Mihai Maxim (2010). Dimitrie Cantemir and the Islamic world. Gorgias Press & The Isis Press. 

Brezianu, Andrei, Spânu, Vlad (2010). The A to Z of Moldova. Scarecrow Press.

Eșanu, Andrei (Coordonator) (2010). Neamul Cantemirestilor Bibliografie. Chisinau: Academia de Știinţe a Moldovei Institutul de Istorie, Stat și Drept.

Girfanova, Al’bina H. (2010). The contribution of Dimitrie Cantemir to the apparition of Oriental sciences in Russia Х. Analele Universităţii Creştine ‘Dimitrie Cantemir. Seria ISTORIE – Serie nouă Anul 1 · Nr. 4 · Decembrie 2010. Ministerul Educaţiei, Cercetării, Tineretului şi Sportului UNIVERSITATEA CREŞTINĂ “DIMITRIE CANTEMIR” Acreditată prin Legea nr. 238/23.04.2002.” Bucureşti. pp. 12-15.

Gökhan Yalçın (2019/15). Kantemiroğlu’na Atfedilen Saz Eserleri Gerçekten Kantemiroğlu’na Ait Olabilir mi? EJMD. 14-32

Popescu-Judetz, Eugenia (1973). Prince Dimitrie Cantemir: theorist and composer of Turkish music .

Schimmelpenninck van der Oye, David (2010). Russian Orientalism: Asia in the Russian Mind From Peter the Great to the Emigration. Yale University Press.

Sözen, Zeynep (2010). The Vicious Circle: Cantemir’s friends and foes in Istanbul. Analele Universităţii Creştine ‘Dimitrie Cantemir. Seria ISTORIE – Serie nouă Anul 1 · Nr. 4 · Decembrie 2010. Ministerul Educaţiei, Cercetării, Tineretului şi Sportului UNIVERSITATEA CREŞTINĂ “DIMITRIE CANTEMIR” Acreditată prin Legea nr. 238/23.04.2002.” Bucureşti. pp. 7-11.

Tuncel Bedrettin (17 Eylül 1998). Dimitri Kantemirden Tarihe Bir Projektör. Cumhuriyet Kitap. Sayı 448, s. 1-6.

Tura, Yalçın (2001). Kitabu ‘İlmi’l-Musiki ‘ala vechi’l-Hurufat 1.Cilt. İstanbul: YKY

http://www.musikidergisi.com/yazar-438-kitabu_ilmilmusiki_alâ_vechi’lhurûfâtin_muellifi_ kimdir _1.html