Arşivci miyiz, iz süren miyiz?

Mehtap Kuru

Arşivcilik dünyanın en eski ve önemli mesleklerinden biri olarak kabul edilir. İlk arşivciler krallıkların ya da yönetimlerin daima üst makamlarında yer almışlardır. Eski Mısır’dan bu yana çeşitli medeniyetlerde arşiv belgeleri karşımıza çıkar. Avrupa’da ise arşivcilik bir bilimsel disiplin olarak 17. yüzyılda Fransa’da oluşmaya başlar. “Arşivler bir devletin devamı için en gerekli kurumlardan biri olmuşlar ve hatta ele geçirilen ülkeleri tanımak ve yönetebilmek amacıyla, idareciler arşivlere yönelmişler ve onları büyük ölçüde kullanmışlardır. Bu amaçla Osmanlı İmparatorluğu’nda da iyi bir arşiv sistemi oluşturulmuş, arşivcilere hiyerarşik yapıda yer verilmiş ve arşivler devletin hazinesi olarak telakki edilmişlerdir.” (Arşivcilik Konferansları 1, 1995, s. VIII)
ARŞİV NEDİR?
Arşiv, Fransızca archives “evrak koleksiyonu” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Geç Latince aynı anlama gelen “archiva” sözcüğünden evrilir. Eski Yunancada aynı anlama gelen “arχaîa αρχαῖα” sözcüğünden alıntılanır ve yine Eski Yunancada arχaîon αρχαῖον “devlete ait (bina veya evrak)” sözcüğünün çoğuludur. Bu sözcük Eski Yunanca arχḗ αρχή “devlet, yönetim” sözcüğünden +ion ekiyle türer. “Mesleki açıdan bakıldığında “arşivi” kısaca tanımlamak pek de mümkün değildir. Bu terim, pek çok kuramsal ve teknik ayrıntıyı barındırdığı gibi, kimi zaman mekânı kimi zaman uygulamaları kimi zaman da malzemeye ilişkin süreçleri anlatmak için kullanılmaktadır.” (Saydam, 2021, s. 179)
ARŞİVCİLİK NEDİR VE ARŞİVCİ KİMDİR?
Türkiye’de 2002 yılına kadar Arşivcilik olan bölüm adı, bu tarihte Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı kararıyla Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü olarak değişir. Değişen adına uygun olarak bölümün müfredatında da değişikliklere gidilerek kütüphanecilik, dokümantasyon ve bilgi yönetiminin diğer alanlarında da eğitim verilmeye başlanır. (Marmara Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, n.d.) Bu bilim dalından mezun olan herkes aslında nitelikli bir “Arşivci” ünvanı almış olur. Uluslararası kabul edilmiş bir tanımı olmamakla birlikte arşivci kelime anlamıyla, “arşiv görevlisi veya uzmanı; belgelikçi, değerli gördüğü belgeleri arşivleyen kimse” olarak (“Arşivci”, n.d.) ifade edilir. 1995 yılında yayınlanmış olan Arşivcilik Terimleri Sözlüğü’nde arşivci: “Arşivlerin idaresiyle ve/veya arşivlerin yönetimiyle profesyonel olarak uğraşan kimse” (Ataman, 1995, #) ifadeleriyle yerini alır. 2018 yılında yürürlüğe giren 11 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin “Tanımlar” bölümünde ise arşivci, “arşiv bilimi ve arşivcilik meslek ilkeleri çerçevesinde belgelerin belirlenmesi, tanımlanması, tasnifi, korunması ve erişim işlemlerini yerine getiren kişi” olarak ifade edilir.
KENDİ ÇABALARIYLA ARŞİVCİLİKLE İLGİLENEN KİŞİLER ARŞİVCİ OLARAK KABUL EDİLEMEZ Mİ?
Arşivci, arşivi oluşturan ya da ortaya çıkaran kişi midir, dağılmasına, parçalanmasına ve kaybolmasına engel olan kişi midir, yoksa profesyonel olarak bu malzemeyi arşivleyen midir? Bu soruların cevabı arşivciliğe bakış açısına, arşivin ilgilendiği, kapsadığı alana ve malzemeye göre değişiklik gösterir. Bu noktada öncelikle arşivi adlandırmak gerekir, elinizdeki malzeme bir belge yığını mı, obje mi, raflar dolusu kaynaklar mı? “Arşiv nedir? Neyi kapsar?” soruları, neyin arşiv olarak tanımlanabileceğini sorgulatırken arşivciyi ve arşivciliğin hem bir meslek hem de uçsuz bucaksız bir alan ve bir bilim dalı oluşunu, arşivcinin arşivlemeye yaklaşımını ve arşivcilik yöntemlerini de kapsar. Arşiv malzemesinin tasniflenmesi, tanımlanması, sayısal ortama aktarılması, kataloglanması ve korunması süreçlerini arşivci profesyonel bir şekilde yürütür. Bu çok “çetrefilli” diye ifade edebileceğimiz süreç öncelikle arşiv malzemesi üzerindeki hak sahiplerinin belirlenmesi, prosedürlerin kurum ya da kişilerle uygun protokol süreçlerini yürütmekle başlar ve sonrasında belgelerin muhafazasından erişime açılmasıyla devam eder.
Arşivcilik, tarih, mimarlık, sanat tarihi, dil bilimi gibi farklı araştırma alanlarını içine alır. Bu alanlara dair ortaya çıkmış arşivler tanımlanırken, bahsedilen uzmanlık alanlarında bilgisi olan kişilere ihtiyaç duyar ve bu alanlarda uzman kişilerle birlikte çalışmayı gerektirir. Dikkat edilmesi gereken önemli nokta arşivlerin tasnifleme ve kataloglama mantığı bakımından kendi içerisinde tutarlı olmasıdır. Arşivsel tanımlama, arşivi erişilebilir kılmanın kilit noktasıdır.
HER ŞEY ARŞİV MİDİR? KİME GÖRE VE HANGİ NOKTADA, NASIL DEĞERLİDİR?
Kurumlarda arşiv malzemesinin sağlama süreci, satın alma, bağış veya ödünç yöntemlerinden biriyle gerçekleşir. Bu alanda çalışmaya başladığımda en çok karşılaştığım soru, “benim arşivi mi kurumunuza alır mısınız”, “benim arşivimle de ilgilenir misiniz” sorularıydı. Ömrü boyunca topladığı ya da bir klasik olarak ona aile büyüklerinden kalan malzemeyle “benim de elimde bunlar var, siz alın” diye bizlere ulaşan insanlara arşiv süreçlerini anlatmaktı. Arşiv malzemesini korumakta zorlanan kişiler ise göz göre göre elindeki malzemenin yok olmasına engel olmak için çeşitli arayışlar içerisindeydi. Arşivciliği profesyonel olarak yapın ya da yapmayın, hayatınız boyunca kendi çalışmalarınız ortaya bir arşiv koleksiyonu çıkarabilir, ilgilendiğiniz, çalışma alanınızla ilgili topladığınız fotoğraflar, belgeler, kartpostallar ile belki de bir arşiv koleksiyonu oluşturabilir veya sizin ardınızda kalan bir malzeme sizden sonra arşiv koleksiyonu olarak nitelendirilebilir. Burada çok düzgün bir şekilde tasniflenmiş, özenle korunmuş arşivler önünüze çıkabilir ya da kolilerin içerisinde atıl kalmış, unutulmuş, küf tutmuş arşiv belgeleriyle karşılaşabilirsiniz. Bu tür durumlar için amatörce bile olsa koruma saklama yöntemlerini biliyor olmak size yardımcı olacaktır. Arşiv malzemesinin değerine geldiğimizde ise basitçe ifade etmek gerektiğinde, arşiv malzemesi tek ve benzersiz olduğu için arşiv sahipleri elinde bulundurduğu malzemeyi oldukça değerli görür ve buna göre bir değer biçer. Bu değer arşiv malzemesinin içeriğine ve güncelliğine göre değişkenlik gösterir.
Tarihe tanıklık etmiş bir belge, gerçek anlamda biz insanlardan daha uzun bir ömre sahip olur. İnsanoğlunun iz sürme merakını gerçekleştirirken ve bu meraka cevap bulmasını sağlarken, üzerinde izler taşıyarak yıllar geçirir ve tanıklığını aktarır. Arşivler anılara, şehirlere, kuruluşlara, yıkımlara, doğuşlara, savaşlara tanıklık ederler ve bu bilgileri içerirler. Bir şehri tanımaya çalışırken o şehre ait yıllar öncesinin fotoğraflarına, şehir planlarına, haritalarına kısacası şehre dair var olan arşiv malzemesine bakarak iz sürersiniz. Hepsi yeterince şanslı olmasa da bazıları bu serüveni korunaklı bir ortama ya da onun izini süren bir kişiye kavuşarak sonlandırır. Bu noktada arşivciler sürecin en önemli aktörüdür ve arşiv malzemesini çok iyi standartlarda, saklama ortamlarında korumalıdır.
Bir arşivci karmaşık ve zorlu bir malzemeyi tanımlamaya çalışırken öncesinde ulaşabildiği ve doğruluğundan emin olduğu bilgi ile bunu gerçekleştirir. “Arşivsel paradigmalar son 150 yılda yasal mirastan kültürel hafızaya, toplumsal mutabakat, topluluk arşivlerine olmak üzere dört aşamadan geçmiştir. Arşivci de pasif idareciden aktif değerlendirmeye, toplumsal arabulucuya, toplumsal olguları kolaylaştırıcıya doğru bir dönüşüm geçirmiştir. Arşivsel düşüncenin odağı ise kanıt olmaktan kimlik ve toplum hafızasına kaymıştır.” (Burçak Şentürk, Arşivsel Tanımlama: Arşivi Görünür Kılmanın Vazgeçilmez Unsuru, 2019). Bu sebeple arşiv malzemesi erişilebilir oldukça geçmişi, hafızayı canlı tutar, bilgiyi ileriye aktarır ve iz sürme imkânı sağlar.
KAYNAKÇA
Arşivcilik Konferansları I (1995). Türkçe haz. Hamza Kandur. İstanbul: Librairie de Pera.
Arşivcilik Terimleri Sözlüğü (1995). Türkçe haz. Bekir Kemal Ataman. İstanbul: Librairie de Pera.
Marmara Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Hakkında. Erişim adresi: http://bby.fef.marmara.edu.tr/genel-bilgiler
Rukancı, F., Anameriç H. ve Başar, A. (2021). Arşiv ve Arşivcilik: Kuram, Strateji ve Uygulamalar. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları.
Saydam, V. (2021). Özel Arşivlerde Sağlama Süreci: Arşivcinin Rolü. Arşiv Dünyası, 8(2), 178-193.
Şentürk, B. (2019), Arşivsel Tanımlama: Arşivi Görünür Kılmanın Vazgeçilmez Unsuru. Bilgi ve Belge Araştırmaları Dergisi, 11, 60-71.