PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN ÇEŞMELERİ

OSMANLI DÖNEMİ KADIN BANİLERİN İMAR FAALİYETLERİ
BİR KADIN BANİ PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN VE 

ÇEŞME YAPILARI

• Ayşe Vatansever Oylum 
• Esma Vural

Toplumsal cinsiyet tartışmalarının Osmanlı tarih yazımında etkisini göstermeye başladığı günümüzde, saray kadınlarının vakıf geleneği içinde ve sosyal sorumluluk bilinciyle yürüttükleri faaliyetler esaslı biçimde araştırılmayı hak eden bir konu olarak kenarda durmaktadır. Hanım sultanlar sadece cami, medrese, darülkurra, imaret-aşevi, darüşşifa, sebil, çeşme, sıbyan mektebi gibi hayır eserleri yaptırmakla birlikte, pek çok ihtiyaç sahibine, darda kalmışa yardımlarda bulunmuşlardır. İmar faaliyetleri sonucu ortaya konulan somut eserlerin yüzyıllar sonrasına dahi ulaşabildiği düşünüldüğünde, hayrın sürdürülebilirliği ve toplum hafızasını diri tutma noktasında çok daha etkili olduklarını söylemek mümkündür. 

Hayır eserlerinin topluma kazandırılmasına katkı sağlamış, vakıflar kurmuş, ömrü boyunca hayırda yarışmış hanım sultanlardan biri de son Valide Sultan unvanını taşıyan Pertevniyal Valide Sultan’dır. Pertevniyal Valide Sultan, II. Mahmut’un hanımı, Sultan Abdülaziz’in annesidir. 1810 yılında doğan, Çerkes asıllı olduğu düşünülen, doğum ismi Besime olan Pertevniyal Valide Sultan, saraya takdim edilen cariyelere gelenek gereği yeni bir isim verildiğinden bu ismi almıştır. 

Kendi adına yaptırdığı ilk cami Bosna’nın Senice kasabasında yer almaktadır. Halkın müracaatıyla Pertevniyal Valide Sultan tarafından buraya inşa ettirilen bu cami hâlâ faaliyettedir. Bununla beraber Pertevniyal Valide Sultan’ın birçok hanım sultan gibi eğitime önem verdiği, yaptırdığı mekteplerden anlaşılmaktadır. Sarıyer beldesinde çocukların gidebileceği bir okul olmadığını, caminin müezzin mahfilinde ders görmeye çalıştıklarını öğrenen Valide Sultan derhâl buraya bir mektep inşa ettirmiştir. Benzer bir hizmeti Ermeni kız çocukları için de yaptığı, bunun dışında, ihtiyaç sahiplerinin borçlarını ödeyip hapisten çıkarttığı, hükûmet 1866 yılı Ağustos ayında para sıkıntısı yüzünden memur maaşlarını ödeyemeyince Valide Sultan’ın tahsisatını hazineye bağışladığı bilinmektedir. Büyük Hocapaşa yangınında felaketzedelere önemli bağışlarda bulunmuş, yardım elini Medine’deki evlilik çağına gelmiş kız çocuklarına kadar uzanmıştır. 

Pertevniyal Valide Sultan’ın günümüze ulaşmış en büyük eseri Aksaray’da, yangında kaybolan Kâtip Camii arsası üzerine inşa ettirdiği Pertevniyal Valide Sultan Külliyesi’dir. Bu kompleks, 19. yüzyılda bir hanım sultan tarafından yaptırılan en kapsamlı yapı grubudur. Külliye 1854’teki büyük İstanbul yangını sonrası İstanbul’da modern şehircilik çalışmalarının ilk olarak başladığı bir bölgede, Batılı anlamda “meydan” oluşumunun ilk örneği olan Aksaray Meydanı’nın doğu ucuna konumlanmıştır. Külliye bünyesinde cami, türbe, sebil, kütüphane, muvakkithane ve çeşme gibi unsurlar barındırmaktadır. Bunun yanı sıra Valide Sultan’ın Osmanlı su kültürüne de önemli katkılar sağladığı görülmektedir. Vakfiye ve arşiv belgelerinden hareketle, Pertevniyal Valide Sultan, Osmanlı toprakları içerisinde 6 çeşme inşa ettirmiş ve Kadıköy Halit Ağa Çeşmesinin tamiratını üstlenmiştir. Banisi olduğu çeşmelerin dördü Fatih’te, biri Eyüpsultan’da, diğeri de Giresun’da, Şebinkarahisar’ın Suboyu köyündedir.

Eyüpsultan’daki Taşınan Çeşme (1856) Defterdar İskelesi yakınında Yavedud Camii sırasında iken 1943 yılında Haliç Köprüsü’nün yapılması ve çevre yolunun açılması sırasında köprü ayağına yakın bir yere nakledilmiştir. Tamamen mermer malzemeden yapılan dikdörtgen formlu tek yüzlü çeşmenin ön yüzünde Yunan tapınaklarını andıran iki köşe sütunları ile bunların ortasında çiçek demeti arasında bir antik vazo tasvir edilmiştir. Çeşmenin kurnasının iki yanında bezemeli dinlenme sekisi bulunmaktadır. Çeşme günümüzde kullanılmamaktadır. 

 Şebinkarahisar Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi (1865) Kesme taş malzemeden inşa edilen çeşme dikdörtgen planlıdır. Sivri kemeri üzerinde on satırlık kitabeye sahiptir. Günümüzde işlevini devam ettirmektedir. 

Çapadaki Kayıp Çeşme (1850) Millet Caddesi’nden Bezmialem Vakıf Üniversitesi Hastanesi’ne inen yolun sağ başında bulunduğu tahmin edilen tek yüzlü bir çeşmedir. Çapa Tıp Fakültesi’nin inşaatı esnasında yıkıldığı düşünülen çeşmeden geriye sadece, Türk-İslam Eserleri Müzesi’nde muhafaza edilen kitabesi kalmıştır.

Aksaray Valide Sultan Külliyesi Avlu Duvarındaki Çeşme (1867) Valide Camii avlu kapısının sol tarafında bulunan çeşme, külliyenin yapımından kısa bir süre önce inşa edilmiştir. Mermerden yapılan çeşmelerin sade bir düzenlemeye sahip olan ayna taşları üzerinde dekoratif kaş kemerleri içinde kitabeleri yer almaktadır. Günümüzde koruma amacıyla önü camla kapatılan çeşme kullanılmamaktadır.

Aksaray Valide Sultan Külliyesi Avlu Kapısı Yanındaki Sıra Çeşmeler (1871) Valide Cami orta avlu kapısının iki tarafında bulunan sıra çeşmeler külliyenin bir parçası olarak inşa edilmiştir. Aksaray Meydanı’nın yeniden düzenlenmesi sırasında caminin anıtsal avlu giriş kapısı ile birlikte çeşmeler de yol kotunun altında kalmıştır. 

Karagümrük Meydan Çeşmesi (Kilise Çeşmesi) (1863) Pazar Meydanı’na çıkan Karabulut Sokak üzerinde bulunmaktadır. Arka tarafındaki okulun yerinde vaktiyle bir kilisenin bulunması sebebiyle halk arasında “Kilise Çeşmesi” olarak da bilinir. Kesme taştan yapılmış dikdörtgen planlı, tek kemerli, tek yüzlü, su haznesi olan bir meydan çeşmesidir. Çeşmenin en dikkat çekici bölümü mermerden inşa edilen ayna taşı ve kitabenin oluşturduğu ön cephesidir. Kitabenin orta kısmında Abdülaziz’in defne taşları ile süslenmiş bir tuğrası yer alır. Çeşmenin kurnası ve kitabenin üzerinde yer alan bezemeli taç bölümü günümüzde ulaşmamıştır.

2021 yılı içinde Fatih Belediyesi’nin tarihî çeşmelerin korunması, yaşatılması, gelecek nesillere aktarılması çalışmaları kapsamında bu çeşmenin rölöve, restorasyon ve restitüsyon projeleri hazırlatılmış ve Koruma Kurulu onaylı projeleri doğrultusunda restorasyon çalışmalarına başlanmıştır.

Pertevniyal Valide Sultan 5 Şubat 1883 tarihinde Dolmabahçe Sarayı’nda vefat etmiş, Aksaray’da banisi olduğu külliyedeki türbesine defnedilmiştir. Yaptırdığı eserlerle şehrin hafızasında silinmez izler bırakan Pertevniyal Valide Sultan bugün olduğu gibi yarın da hayırla yâd edilecektir.