EL EMEĞİ GÖZ NURU ŞİFALI TESPİHLER

EL EMEĞİ GÖZ NURU ŞİFALI TESPİHLER
Bengi Yakutlu
Tarih içinde tesbih çekerken parmaklar taş, tane, çekirdek gibi pek çok nesne kullanmış. Bir zaman sonra ise namaz sonrası tespihleri daha kolay çekebilmek niyetiyle ipe dizilmiş, bir imameye bağlanmış. 33, 99, 500 ve daha çok sayıda tespih taneleri bir ipe dizilmiş. Zaman içinde bir sanata dönüşmüş. Eski zamanlarda sayıları çok daha fazla olan tespihçiler yok artık. Fakat ısrarla bu güzel geleneği devam ettirmek adına çalışmalar yapan değerli ustalar var. Bu sayımızda Çemberlitaş’ta ki atölyesinde 35 yıldır bu sanatı yapmaya devam Lokman Usta’nın misafiri olduk.

TESPİHİN TARZI USTASINI ANLATIR
Bazı tespihler var ki fiyatı milyarları buluyor. Yani yapılan tespihler altın değerinde… Lokman Usta tespih yapmaya 12 yaşında usta çırak ilişkisiyle başlamış. Babası din görevlisiymiş ve bu işi yapmasındaki en büyük destekçisiymiş. Tespih ustası Zülküf Değer ve Yahya Değer kardeşlerden dersler almış. Ustası el becerisini beğendiği için ona imame yaptırmaya başlamış. Bu da onun şevkini artırmış. Sonra bir gün Sivaslı Metin Usta ile tanışmış. Eski kehribar tespihleri düzeltiyormuş. O kadar hoşuna gitmiş ki, 14 yaşında iken evlerinin bahçesinde kendi tezgâhını açmış. Laleli esnafının arasına girebilmek için sabırla yıllarca çalışmış.
Lokman Usta’nın tespihleri tamamen el yapımı… O nedenle başından sonuna kadar el emeği göz nuruyla hazırlanıyor. Usta, bir tespihi ortaya çıkarmanın uzun zaman ve emek isteyen bir iş olduğunu anlatıyor: “Tüm tanelerin birbiriyle aynı boyda olması gerekir. Tespihin tarzı ustasını anlatır. Tespihi de severek yapmak lazım yoksa benim ruh halimde o tespihe geçer. Eğer benim psikolojim iyi değilse o işe başlamıyorum. İnsanların iyi hissetmesi de aynı zamanda benim için önemli” diyor. Fakat eser ortaya çıkıp da sanat konuştuğunda tüm yorgunluğun unutulduğunu eklemeyi de ihmal etmiyor. Bu arada ‘tespih çekme’nin ustaları için ayrı bir anlamı daha var. Onlar herhangi bir hammaddeyi tespihe dönüştürmeye ‘tespih çekmek’ diyorlar.”

TESPİH NASIL YAPILIYOR?
Tespihin yapılacağı madde önce testereyle uygun ende çubuklar halinde kesiliyor. Bu çubuklar istenilen tane boyuna göre bölünüyor. Tornada “çarkuşane” denilen aletle, dakikada 3 bin 500 devirde döndürülürken tam ortadan deliniyor. Kalıba geçirilen tane yani “habb” sol elle ileri-geri döndürülürken, sağ eldeki ardayla da yontuluyor ve rendeyle istenilen biçime sokuluyor. Tanelerin hepsinin aynı boyda olması sağlanıyor. Sonra malafadan sökülmeden kaol ile cilalanıyor. Kaol, aktarlarda satılan bir parlatma solüsyonu. Eski ustaların kol kotalarla cila yaptıkları ve tanenin deliğini dahi cilalattıkları biliniyor. Sonra “tahril” denilen bir ip üzerine parçalar diziliyor.
Tespih ustaları 1965 yılından bu yana yavaş yavaş çağa uyarak elektrikli tornalara geçmiş. Hatta bilgisayarlı torna kullananlar da varmış. Şu anda çıkrık kemane ile tespih çeken bir usta bilinmiyor. Çeken ustalar çektikleri tespihlere kendi üsluplarıyla imzalarını atmışlar… Ağaç tespihlerde ise imame, ustanın imzası yerine geçiyor. İmamenin çekilişinden ustanın kim olduğu anlaşılıyor.
Bu arada belirtmeliyiz ki, tespihlerin en güzelleri de yine İstanbul’da yapılırmış. İslam ülkelerinden zengin meraklılar yüzyıllar boyunca en güzel tespihleri hep İstanbullu ustalardan edinmişler.
Lokman Usta’nın dediğine göre günümüzde tespih koleksiyonu yapanlar da gün geçtikçe artıyor. Tespihin neden yapıldığı, imamesinin orijinalliği, tanelerin muntazamlığı, ipe dizilişindeki renk uyumu tespihin maddi manadaki değerini artıran özellikler. Allah’ı anarken insanın elindeki aracın doğal maddelerden oluşması ona ayrı bir lezzet de katıyor. Pek çok madenin insana değdiğinde olumlu etkiler olduğu biliniyor.
Neticede her iki anlamda da “tespih çekmek” insanı bulunduğu boyuttan çok daha ötelere götürüyor. İnsana diyor ki, “Nerede olursanız olun kalbinizin tespihini yanınızda götürün. Yüce olan tek yaratıcıyı her an anın. Huzur bulun, huzurla kalın.”

ÇIKRIK KEMANE
Eskiden beri makbul olan değerli tespihler hep “çıkrık kemane” denilen torna el tezgâhında “el terazi, göz mizan” yöntemiyle çekilenler. Boyutları 50×100 cm olan bu tezgâh, “tay” denilen iki ayağı tutan alt araç, ayar delikleri olan “ delikli peşme”, dönen yuvarlak “kubbe”, kubbeyi tutan “kelebek” ve ustanın ayağını dayadığı “tezgâh takozu” bölümlerinden oluşuyor.Yardımcı tezgâh ve araçlar ise tıraşlamak için “arda”, yontmak için “rende”, kesmek için “testere” ve tornayı döndürmek için kullanılan da “kemane”.
TESPİH İÇİN MALZEME NASIL SEÇİLİR?
Lokman Usta Her mevsime ve kişiye göre tespih malzemesinin değiştiğini anlatıyor. “Eli nemli olan ağaç malzeme kullanmalı. Kışın taş malzeme daha iyi olur. Eli sıcak tutar. Eli çok terleyenler yağlı pelesenk çekmeli. Su çekmeyen rengi değişmeyen taş kullanmalıdırlar” diyor. Onun dışında her malzemenin enerjisi başka. İnsanın psikolojisini düzelten taşlar bile varmış. Taşların özelliklerini anlatmaya devam ediyor ustamız. “Anti septik özelliği olan taşlar var. Endonezya bölgelerinden gelen kuka malzemesi içlerindeki yağlardan dolayı antiseptik özellik taşıyor. Bir dönem doktorlar bu tespihleri kullanmış. Mikrobu kırdığı için ameliyata girmeden önce 99’ luk bu tespihleri çekerlermiş.” diyor.
Ayrıca bunların dışında sizin için hatırası olan bir malzemeyi tespih yaptırabilirsiniz. Örnek veriyorum; babanızın ektiği bir ağaç vardır. Lokman Usta bu ağaçtan da tespih yapabiliyor. Hatıralarınızı sürekli yanınızda taşıdığınız bir objeye dönüştürebiliyorsunuz. Hem de bunun tespih olması ayrıca da güzellik katıyor yapılan işe.

KUR’AN-I KERİM’DE ALLAH’I TESPİH ETMEKLE İLGİLİ AYETLER ur’anı Kerim’de Allah’ı tespih etmekle ilgili ayetler
O halde, onların söylediklerine sabret ve güneşin doğuşundan ve batışından önce Rabb’ini hamd ile tespih et. Gece vakitlerinde ve gündüzün uçlarında da tespih et ki hoşnut olasın. (Ta-ha, 130)
Göklerde ve yeryüzünde bulunan kimselerle, sıra sıra (kanat çırparak uçan) kuşların Allah’ı tespih ettiğini görmez misin? Her biri duasını ve tespihini kesin olarak bilmektedir. Allah onların yapmakta olduğu şeyleri hakkıyla bilendir. (Nur,41)
Bizim ayetlerimize ancak, kendilerine bu ayetlerle öğüt verildiği zaman secdeye kapanan, kibirlenmeksizin Rabb’lerine hamd ederek tespih edenler inanırlar. (Secde, 15)
Eğer onlar büyüklük taslarlarsa, bilsinler ki Rabb’inin yanında bulunanlar (melekler), gece gündüz hiç usanmadan onu tespih ederler. (Fussilet, 38)
Rabb’inin hükmüne sabret. Çünkü sen gözlerimizin önündesin, kalktığında Rabb’ini hamd ile tespih et. (Tur, 49)

SAYISIZ DOĞAL MADDEDEN TESPİH YAPILIYOR
Tespih çok çeşitli maddelerden yapılabiliyor. Bunlar; mineraller, madenler, hayvansal maddeler, denizden gelen maddeler, fosil kökenliler, ağaçlar, bitkiler ve sentetik maddeler…
MİNERAL VE MADENLER: Alaca akik, altın, ametist, elmas, firuze, gümüş, necef, seylantaşı, şahmaksut, yakut, yeşim, yıldıztaşı, zümrüt, kristal.
DENİZ KAYNAKLI MADDELER: Açık siyah akmercan, inci, koyu akmercan, mercan, sedef, siyah mercan (yüzsürü, yüsrü).
HAYVANSAL MADDELER: Amber, bağa (deniz kaplumbağası kabuğu), balina dişi, boğa boynuzu, buffalo boynuzu, denizaslanı dişi, deve kemiği, fildişi, geyik boynuzu, kaplan tırnağı, köpekbalığı dişi, mors dişi özü, naka, su aygırı dişi, testere balığı dişi, zergedan (gergedan boynuzu).
FOSİL KÖKENLİLER: Kehribar (rengine göre şeffaf, ateşi, sarı, buzlu, yeşil), lületaşı, oltutaşı (kara kehribar) ve mamut dişi.
AĞAÇLAR: Abanoz, ardıç, demir ağacı, demirhindi, feth, paşa, fıstık ağacı, gül ağacı, günlük, kalenbek, kanaağacı, kokobolo, keklik ağacı, kıral ağacı, lale ağacı, mor ağaç, pelesenk, sakız ağacı, sandal ağacı, saten ağacı, servi, sisu ağacı, şeker ağacı, tik ağacı, yerli gül fidanı, yılan ağacı, maun ağacı.
BİTKİLER: Andız, benekli kuka, hurma çekirdeği, kuka, narçıl, sıkıştırılmış gül yaprakları, sırçalı kuka, tom, zeytin çekirdeği.